به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «بازي‌هاي كهن در ايران» در نشست‌ «هر ماه، يك كتاب» موسسه فرهنگي هنري جمشيد جاماسيان با همیاری هفته نامه امُرداد صبح روز جمعه (7 بهمن) نقد و بررسي و معرفي ‌شد. در این نشست علی بلوکباشی، دکتراي انسان‌شناسي اجتماعي از دانشگاه آکسفورد درباره درون‌مایه این کتاب سخن گفت.

مردم‌شناس پیشکسوت گفت: کتاب «بازي‌هاي کهن در ايران» از سري کتاب‌هاي «از ايران چه مي‌دانم؟» است كه دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي آن را منتشر كرده است. مطالب این کتاب در شش فصل تنظیم شده است. خاستگاه بازي‌ها، طبقه‌بندي بازی‌ها بر اساس زمينه‌های تاريخي و ويژگي‌هاي ساختاري، موضوعي، روان‌شناختي و شرح برخي بازي‌هاي کهن و سنتي ايران در فصل نخست بررسی شده است. در فصل‌های بعدی کتاب نیز پنج بازی همانند تاب بازی، سرمامک بازی، دوالک بازی، ترنا بازی و گنجفه بازی تحلیل شده و دیدگاه‌های تاریخی و اجتماعی آن بیان شده است.

وی در ادامه سخنانش به تحلیل واژه بازی پرداخت و افزود: بازي مانند رقص، موسيقي، نقاشي و شعر دارای فرهنگ است و شبیه يک رفتار اجتماعي، شکل و محتواي فرهنگي آن، با شکل و محتواي فرهنگي جامعه‌اي که در آن پديد آمده و به کار مي‌رود، همانند است.

بلوکباشی گفت: در کتاب «بازی‌های کهن در ایران» هر بازی را واژه‌شناسی کرده و معناشناسی آن‌ها را به دست داده‌ام و همچنین پراکندگی بازی‌ها در ایران را نوشته‌ام و شیوه بازی‌ها را، آن گونه که در گذشته و امروز انجام می‌شود، شرح داده و این نکته را بررسی کرده‌ام که آیا بازی‌ها تحریف شده‌اند یا خیر؟ در این کتاب نام‌ها نیز به دقت ضبط شده و به گویش‌ها هم توجه کرده‌ام. در آخر نیز پایگاه اجتماعی بازی‌ها تجزیه و تحلیل شده است. درباره بازیگران نیز توضیحاتی آورده شده است.

وی افزود: این نکته را باید توجه داشت که برخی از بازی‌ها را می‌توان در شمار «بازی‌های آیینی» طبقه‌بندی کرد. یک نمونه آن «تاب بازی» است. من در کتابم کهن‌ترین گزارش‌ها و نشانه‌های این بازی را یادآوری کرده‌ام. می‌دانیم که همه ایرانیان از چگونگی انجام این بازی آگاهی دارند و در روزهای نوروز جزو بازی‌هایی است که انجام می‌دهند. اما پرسش این جاست که تاب بازی چرا در نوروز انجام می‌شود؟ و چه ارتباطی با این روز از سال دارد؟

تاب بازی جدا شدن از جهان خاکی و نزدیکی به آسمان است

این مردم‌شناس در پاسخ گفت: در اسطوره‌های ایرانی آمده است که جمشید سوار بر دوش دیوان، از مازندران به بابل پرواز کرد. این پرواز را نمادی برای نوروز برشمرده‌اند. در تاب بازی نیز چنین باوری وجود دارد که آدمی از زمین جدا می‌شود و به آسمان نزدیک می‌شود. به سخن دیگر، حرکتی برای جدا شدن از جهان خاکی و رفتن به جهان بالا است. جالب این جاست که در میان ترکمن‌ها سه نوع تاب بازی وجود دارد و آن‌ها چنین می‌گویند که با چنین بازی نمادینی، به آسمان نزدیک می‌شوند. این جاست که پیوند تاب بازی با پرواز جمشید و نوروز را درمی‌یابیم.

وی افزود: یکی دیگر از بازی‌های بسیار کهن ایرانی، «گنجفه» نام دارد که بازی اشرافی و مخصوص طبقات بالای اجتماعی بوده است. چون بازی گران و پر هزینه‌ای به شمار می‌رفته است. برای انجام بازی گنجفه، کارت‌هایی را از مقوا یا چوب می‌ساختند و از نقاشان چیره دست می‌خواستند که بر روی کارت‌ها نقاشی کنند. سپس این کارت‌ها را که 96 عدد بود، به سه دسته تقسیم می‌کردند. همه این ورق‌ها می‌باید نقش و نگار می‌داشتند. روشن است که تهیه چنین ورق‌هایی بسیار گران تمام می‌شد. در سده دهم قمری، شاعری به نام «اهلی شیرازی» دست به ابتکار تازه‌ای زد و به جای نقش‌ها، چهارپاره‌ها و رباعی‌هایی بر روی کارت‌ها نوشت. این رباعی‌ها در حاشیه کارت‌ها نوشته می‌شد.

وی در ادامه سخنانش گفت: از آن به بعد به جای کارت‌های تصویردار، که گران قیمت بود، از کارت‌هایی برای بازی استفاده می‌شد که رباعی داشتند. بدین گونه نه تنها این بازی بسیار سرگرم کننده در ایران رواج بیشتری یافت، بلکه در هندوستان و دیگر سرزمین‌هایی که در قلمرو فرهنگ ایران جای می‌گرفتند، گسترش پیدا کرد اما در دوره قاجار، ورق بازی، که از روسیه آمده بود و بنیاد ایرانی نداشت، جای گنجفه را گرفت.

بلوکباشی در پایان سخنانش اظهار کرد:  بازی‌های ایرانی را به دو دسته می‌توان تقسیم بندی کرد. یک دسته آن‌هایی است که ابتدایی و ساده‌اند و آموختن آن‌ها نیاز به مهارت و چابکی ندارد؛ بازی‌های کودکانه این گونه‌اند. دسته دوم بازی‌هایی است که پیچیده‌اند و قابلیت و تجربه و مهارت می‌خواهند؛ مثل بازی «الک دولک» که یک بازی بدنی و رقابتی است. برخی نیز پیکارجویانه‌اند؛ مثل «مشت زنی» و «کشتی» و «شمشیر زنی». بعضی نیز فکری هستند مانند «شطرنج». برخی نیز کلامی و فکری‌اند مثل «چیستان» و «معما». در برخی دیگر نیز بخت و اقبال نقش دارد مثل «گنجفه بازی» و «قاب بازی».