به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)،آیین سوگواری محرم نه‌تنها ریشه در باورهای مذهبی مردم دارد، بلکه بخش مهمی از فرهنگ، هنر، سبک زندگی و حافظه جمعی ایرانیان را نیز شکل داده است. در این میان، برخی مستندها توانسته‌اند به دلیل نگاه خلاقانه، وفاداری به سنت و ظرافت در روایت، جایگاهی ماندگار در حافظه مخاطبان و تاریخ سینمای مستند ایران پیدا کنند. از جمله این آثار می‌توان به مستندهای «اربعین»، «نخل»، «تکیه دولت»، «شیرپوشان» و «کاروان و ساربان» اشاره کرد؛ آثاری که با مرور کتاب‌ها و اسناد تاریخی و مذهبی ساخته شده‌اند و هر کدام روایتی یکتا از محرم و سوگواری امام حسین (ع) را به تصویر کشیده‌اند.
«اربعین»؛ شعر تصویری ناصر تقوایی از آیین سوگ جنوب
مستند «اربعین» ساخته ناصر تقوایی یکی از نخستین و شاخص‌ترین مستندهای ایرانی درباره محرم است که در سال ۱۳۴۹ ساخته شد. این فیلم مستندی شاعرانه از آیین عزاداری در بوشهر است که با نگاهی فراتر از ثبت صرف وقایع، به پیوندهای عاطفی، تاریخی و فرهنگی مردم این منطقه با سوگواری امام حسین (ع) می‌پردازد. تقوایی با بهره‌گیری از فضاسازی، تصویرسازی هنرمندانه و موسیقی متناسب با فضای محرم، نه تنها یک مراسم آیینی را ثبت می‌کند، بلکه موفق می‌شود لایه‌هایی از زیست جمعی و باورهای مردمان جنوب ایران را نیز آشکار کند. «اربعین» در میان مستندهای ایرانی، نمونه‌ای درخشان از مستندهای ناداستانی و تجربه‌گراست که سینمای مستند را به قلمرو شعر و فلسفه نزدیک می‌کند.
«نخل»؛ روایت نخل‌گردانی در ابیانه با دوربین فرهاد ورهرام
فرهاد ورهرام، مستندساز پرکار و با سابقه، در سال ۱۳۵۶ با ساخت مستند «نخل» به سراغ یکی از مهم‌ترین آیین‌های عاشورایی در ایران رفته است: نخل‌گردانی. او در این مستند، نخل‌گردانی مردم روستای ابیانه را به تصویر کشیده و با نگاهی مردم‌نگارانه، به بررسی ابعاد آیینی، نمادین و اجتماعی این مراسم پرداخته است. ورهرام بدون دخالت در جریان مراسم، تنها با حضور صبورانه دوربین، توانسته ضرب‌آهنگ زندگی و ایمان را در دل این آیین سنتی ثبت کند. «نخل» از منظر مردم‌نگاری مستند، نمونه‌ای موفق در ثبت آیین‌های بومی ایران و روایت‌گر هویتی است که هنوز در بسیاری از مناطق زنده است.
«تکیه دولت»؛ احیای یک بنای فراموش‌شده با نگاه علیرضا قاسم‌خان
علیرضا قاسم‌خان در مستند «تکیه دولت» به سراغ یکی از مهم‌ترین اما فراموش‌شده‌ترین نمادهای آیین‌های عزاداری در پایتخت رفته است. این مستند نه‌فقط درباره خود بنای تکیه دولت، بلکه درباره تاریخ اجتماعی و فرهنگی عزاداری در دوره قاجار است. قاسم‌خان با ترکیبی از اسناد تصویری، نامه‌ها، نقشه‌ها و دستخط‌ها، و نیز بازسازی دیجیتال و پویانمایی بخشی از فضای تکیه، توانسته است روایتی جامع و پژوهشی از کارکرد تاریخی این بنای عظیم ارائه دهد. تکیه دولت در دوره قاجار بزرگ‌ترین مکان تعزیه‌خوانی جهان بود و این مستند تلاشی موفق در ثبت میراث آیینی آن دوران محسوب می‌شود. نگاه تاریخی قاسم‌خان باعث می‌شود مخاطب درک عمیق‌تری از چگونگی پیوند ساختار سیاسی، هنری و مذهبی آن دوران با مراسم سوگواری پیدا کند.
«شیرپوشان»؛ بازنمایی یک آیین منحصربه‌فرد از نگاه نرگس آبیار
مستند «شیرپوشان» ساخته نرگس آبیار در سال ۱۳۸۹ یکی از مستندهای کوتاه اما قابل‌تأمل درباره آیین‌های خاص عاشورایی در یزد است. این مستند تنها ۱۲ دقیقه زمان دارد اما در همین فرصت اندک، توانسته آیینی نادر و کمتر دیده‌شده را با نگاهی شاعرانه و انسانی بازنمایی کند. «شیرپوشان» به آیینی اشاره دارد که بر پایه روایتی از حضور شیر بر بالین شهدای کربلا پس از عاشورا شکل گرفته است؛ روایتی که رنگ و بویی از اسطوره، رؤیا و شفقت حیوانات دارد. آبیار با زبانی تصویری، حس غریب این آیین را منتقل می‌کند و توانسته مستندی بسازد که بیش از آنکه گزارشی صرف از یک مراسم باشد، نگاهی استعاری به رابطه انسان و معنویت در بستر آیین دارد.
«کاروان و ساربان»؛ محرم خانوادگی در دزفول با دوربین مرجان اشرفی‌زاده
در مستند «کاروان و ساربان» ساخته مرجان اشرفی‌زاده در سال ۱۳۹۰، روایت مستندساز رنگی از آیین‌گرایی خانوادگی به خود می‌گیرد. این مستند به‌جای تمرکز بر مراسم عمومی یا سنتی محرم، سراغ کاروانی عزاداری در دزفول می‌رود که هرسال با هزینه شخصی و مدیریت یک خانواده مسیر مشخصی را در ایام محرم طی می‌کند. روایت اشرفی‌زاده از یک سو، مستندی مردم‌نگار از تداوم سنت در دل جامعه امروز است و از سوی دیگر، تأملی است بر عشق، باور و میراث خانوادگی. او با نگاهی زنانه و حساس به جزئیات، توانسته نمایی گرم، انسانی و پر از احساس از یک کاروان عزاداری بسازد که بیش از هر چیز، پیوند نسل‌ها و دوام ایمان را به تصویر می‌کشد.
این پنج مستند، هر یک از زاویه‌ای متفاوت، بخش‌هایی از آیین، تاریخ، حس و زیست ایرانیان در ایام محرم را به تصویر کشیده‌اند. از جنوب تا مرکز، از آیین‌های عام تا روایت‌های خاص، از نگاه‌های شاعرانه تا اسناد تاریخی، این آثار نه تنها ثبت‌کننده سنت‌های در حال زوال‌اند، بلکه پلی هستند میان گذشته و آینده، و میان ایمان و تصویر. سینمای مستند ایران، با این آثار، نشان داده که چگونه می‌توان از دل آیین، هنر ساخت و از دل سوگ، زیبایی آفرید.
نظر شما