به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در اصفهان، اصفهان، شهری که از دیرباز کانون فرهنگ و هنر ایران بوده، امروز با پرسشی اساسی روبهرو است؛ پرسشی که توجه پژوهشگران، معماران و اهل فرهنگ را به خود جلب کرده است: چگونه میتوان اهلیت و هویت این شهر تاریخی را بازشناسی کرد و آن را از افت کیفیت فرهنگی و اجتماعی مصون داشت؟ نخستین نشست از سلسله برنامههای اهل اصفهانم، به همت حوزه هنری اصفهان برگزار شد تا از طریق تحلیلهای پژوهشی و بررسی اسناد تاریخی و فرهنگی، تصویری روشن از وضعیت امروز اصفهان ارائه دهد. هادی امامی، معمار و پژوهشگر معماری و سید محمد بهشتی شیرازی، عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری، محورهای پژوهشی خود را در این نشست با مخاطبان در میان گذاشتند.
بازخوانی تاریخ اصفهان از منظر منابع مکتوب
هادی امامی در آغاز سخنان خود با اشاره به منابع تاریخی و رسالههای مکتوب تأکید کرد که شناخت عمیق پیشینه شهر، نخستین گام برای درک اهلیت آن است.
وی یادآور شد: نوشتههای فرخی ثانی و مطالعات محمد مهریار نشان میدهد که اصفهان از دیرباز به دلیل دسترسی به منابع آب و آذوقه، شهری آباد و قابل سکونت بوده و این ویژگیها نقش مؤثری در شکلگیری هویت شهر داشته است.
امامی افزود: مستندات تاریخی از دوران ساسانی تا صفویه، گواهی بر استمرار معماری و سکونت در اصفهان است و پایتخت بودن شهر در دورههای مختلف ایران زمین، اهمیت آن را در تاریخ فرهنگی کشور تثبیت کرده است.
اصفهان در متون سیاحان و مورخان
این پژوهشگر با اشاره به سفرنامهها و گزارشهای تاریخی سیاحان، اصفهان را شهری توصیف کرد که همواره مورد ستایش بوده است. ناصر خسرو در سال ۴۴۴ هجری، اصفهان را جامعترین و آبادترین شهر در میان شهرهای پارسیگوی توصیف کرده است. همچنین تأسیس ۱۲ دروازه وسیع توسط حسن رکنالدوله و ساخت گنبدهای نظامالملک و تاجالملک بر مسجد جامع، نمونههایی از استمرار معماری و برنامهریزی شهری در تاریخ این شهر است.
وی افزود: این شواهد مکتوب نشان میدهد که اصفهان همواره دارای اهلیت و انسجام فرهنگی بوده و از گذر زمان و بحرانها توانسته بود خود را بازسازی کند.
تحلیل پژوهشی توسعه معاصر اصفهان
امامی با بهرهگیری از رویکرد پژوهشی، توسعههای معاصر اصفهان را نقد کرد و گفت: بسیاری از بافتها و خانههای تاریخی در دهههای اخیر قربانی پروژههای خیابانکشی و ساختمانسازی شدهاند.
وی افزود: پژوهشهای شهری نشان میدهد توسعه تقلیدی و بدون درک عمیق از فرهنگ و تاریخ شهر، همانند پوشیدن لباس یا کراواتی نامتناسب با شخصیت فرد، اعتبار کاذب به شهر میدهد و این وضعیت مانع از بازتولید اهلیت میشود.
این معمار تأکید کرد: اصفهان امروز در معرض خطر قرار دارد و تنها با بازخوانی منابع تاریخی، شناخت دقیق ساختارهای فرهنگی و بازگشت به فهم اهلیت میتوان مسیر نجات شهر را هموار کرد.
اهلیت؛ مفهومی کلیدی در پژوهشهای فرهنگی
سید محمد بهشتی شیرازی، در ادامه نشست، مفهوم اهلیت را محور پژوهشهای فرهنگی خود معرفی کرد و آن را نوعی شناخت حضوری دانست که از طریق تماس مستقیم با مظاهر فرهنگی شکل میگیرد و با دانایی صرف تفاوت ماهوی دارد.
وی با استناد به مثالهای ملموس در زندگی روزمره، نشان داد که اهلیت شامل درک و مهارت عمل در زمان و مکان درست است و بدون آن، هیچ جامعهای قادر به تولید زیبایی، حکمت و آیندهنگری نخواهد بود.
بهشتی با اشاره به آشپزخانه ایرانی، این حوزه را نمونهای شاخص از اهلیت ایرانی معرفی کرد که هنوز جوهره آن حفظ شده است. در پژوهشهای فرهنگی، آشپزخانه ایرانی نشان میدهد که هماهنگی، صبر، انتظار و شناخت زمان، بخش جداییناپذیر از اهلیت است و در فرآیند آموزش غیررسمی نسلها منتقل میشود.
زیباییشناسی و نقش اهلیت در هنر ایرانی
عضو شورای عالی میراث فرهنگی افزود: در گذشته، اهلیت اجازه نمیداد ایرانیها آثار ناهماهنگ و ناپسند تولید کنند. این سازوکار ناخودآگاه، در همه حوزهها از معماری و صنایع دستی تا موسیقی و هنرهای شهری، تضمینکننده کیفیت و زیبایی بوده است.
وی تصریح کرد: پژوهشهای تاریخی و فرهنگی نشان میدهد، این نظم و هماهنگی فرهنگی، پیشزمینه تحقق شهری آباد و با کیفیت را فراهم کرده و امروز نیز میتوان با بازسازی تماس فرهنگی، آن را بازیابی کرد.
شیوههای انتقال اهلیت در جامعه ایرانی
بهشتی درباره شیوه انتقال اهلیت گفت: این فرآیند حاصل انس مستقیم با فرهنگ و مظاهر فرهنگی است و آموزش رسمی تنها نقش مکمل دارد. همانند زبانآموزی کودکان، فرد نخست با واقعیتها و محیط روبهرو میشود و سپس نام و مفاهیم آن را میآموزد. این روند نشان میدهد که اهلیت، فراتر از اراده فردی و مبتنی بر تجربه و زندگی روزمره است.
اهمیت پژوهش و مطالعه برای بازسازی اهلیت اصفهان
این پژوهشگر با تأکید بر اهمیت پژوهش و مطالعات تاریخی، خاطرنشان کرد: بازسازی اهلیت اصفهان مستلزم مطالعه اسناد مکتوب، بررسی میدانی و تحلیل علمی ساختارهای فرهنگی و معماری است.
وی افزود: اهلیت نه تنها عنصر فرهنگی بلکه پایهای برای دوراندیشی، برنامهریزی شهری و توسعه پایدار است. پژوهشگران با استفاده از منابع تاریخی میتوانند نقاط ضعف و آسیبهای امروز شهر را شناسایی و راهکارهای علمی برای بازگرداندن شکوه فرهنگی ارائه دهند.
اصفهان؛ تجربهای پژوهشی در شهرسازی و فرهنگ شهری
بهشتی با مرور آثار تاریخی، میدان نقش جهان و خیابان چهارباغ را نمونههایی از تحقق کامل شهرسازی اسلامی و ایرانی معرفی کرد که مطالعه و پژوهش در آنها، بینش گستردهای نسبت به تعامل معماری، فرهنگ و زندگی جمعی ارائه میدهد.
وی افزود: تحلیل پژوهشی این فضاها نشان میدهد چگونه معابر و میدانها نه تنها عملکردی بلکه معنایی و زیباشناختی داشته و ساختار ذهن و فرهنگ ایرانی را شکل دادهاند.
عضو فرهنگستان هنر با استناد به روند تکامل مسجد ایرانی، نشان داد: بررسی و مطالعه تاریخی میتواند روند پیوسته تحول فرهنگی و معماری را روشن کند و پایهای برای بازتولید اهلیت شهری باشد. بهشتی تأکید کرد که ظرفیتهای بالقوه شهر بدون پرستاری و مطالعه مداوم، به حالت اولیه بازمیگردد و نمونه آن روستاهای متروکه و زمینهای شور شده است.
هشدار پژوهشگران درباره وضعیت کنونی اصفهان
بهشتی با ارائه تحلیلهای پژوهشی هشدار داد که اصفهان که زمانی قلههای هنر و شهرسازی را فتح کرده بود، اکنون در معرض خطر قرار دارد. اختلال در اهلیت باعث واژگونی ساختاری شهر و کاهش کیفیت زندگی فرهنگی شده است. پژوهشهای میدانی نشان میدهد که کاهش دوراندیشی و توجه به منافع کوتاهمدت، بزرگترین تهدید برای استمرار هویت تاریخی و فرهنگی شهر است.
بازگشت به اهلیت؛ مأموریت پژوهشی برای نجات اصفهان
وی تأکید کرد: بازگشت به اهلیت مستلزم پژوهش مستمر، مطالعه منابع تاریخی، بررسی میدانی و تماس مستقیم مردم با مظاهر فرهنگی است.
این پژوهشگر در پایان گفت: اگر پژوهشگران، اهل فرهنگ و مردم با منابع فرهنگی و تاریخی دوباره ارتباط برقرار کنند، اهلیت در ناخودآگاه جامعه نصب شده و مسیر آینده شهر اصلاح خواهد شد. بازگشت به اهلیت، بر اساس پژوهشهای تاریخی و فرهنگی، تنها راه نجات اصفهان و بازسازی هویت و شکوه این شهر است.
نظر شما