تدوین کتابشناسی تحقیقی زکریای رازی ضرورت دارد

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا) نشست بررسی کتاب «الحاوی فی الطب» زکریای رازی یکشنبه(هشتم مرداد‌ماه) با حضور دکتر یونس کرامتی،‌ عضو هیات علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران با موضوع «پزشکی رازی» و محمد جوهرچی، پژوهشگر تاریخ علم با موضوع «کیمیای رازی» به همت انجمن ترویج علم ایران در موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک برگزار شد.

ابوریحان نخستین رازی‌شناس ایرانی است
کرامتی گفت: ابوریحان بیرونی، نخستین رازی‌شناس ایرانی است. وی در کتاب «فی ‌فهرست الکتب رازی» که به‌‌عنوان کهن‌ترین و در واقع دومین مونوگراف کتابشناسی تمدن اسلامی به حساب می‌آید سال تولد رازی را 251 و سال مرگ وی را 313 هجری قمری و به روایت دیگر 323 اعلام کرده است. جزئیات زندگی رازی برای ابوریحان بیرونی چندان مشخص نیست.

وی با اشاره به لزوم کتابشناسی تحقیقی رازی افزود: مرحوم نجم‌آبادی ویرایش جدید کتاب ابوریحان، شامل مولفات و مصنفات رازی را منتشر کرد. بسیاری از کتاب‌ها که در فهرست ابوریحان دیده نمی‌شود در اثر مرحوم نجم‌آبادی معرفی شده است. فهرست دیگر به ابن‌ابی عصیبه، تاریخ‌‌نگار طب، اختصاص دارد. کتاب دیگر «حکیم رازی» نوشته دکتر پرویز اذکائی با موضوع آثار فلسفی رازی است.

ظرفیت شناسایی موضوعات جزئی طب در آثار رازی
کرامتی درباره کتاب «ابدال الادویه» رازی اظهار کرد: رازی در این کتاب اشاره می‌کند که موضوع کتاب ظرفیت دارد تا درباره آن رساله مستقلی نوشته شود؛ با فرض وجود چنین رویکردی در همه مونوگراف‌های این دانشمند می‌توان موضوعات جزئی حوزه طب از نظر رازی را شناسایی کرد. وی بعد از ابن‌ماسویه، دومین دانشمند علاقه‌مند به مونوگرافی است. رازی در حوزه مونو‌گراف، از نظر تعداد و زمان بعد از ابن‌ماسویه قرار دارد.

این عضو هیات علمی دانشگاه تهران ادامه داد: کتاب «المنصوری فی‌الطب» رازی از نظر نظم نقطه مقابل کتاب «الحاوی» است. «المنصوری فی‌الطب» بدون ارجاع، بسیار فشرده و مطالعه آن دشوار و از منابع اصلی دانشجویان رشته طب سنتی است.

کرامتی با اشاره به دیگر کتاب‌های رازی گفت: مخاطب «طب‌الملوکی» پادشاهان هستند؛ به‌عبارت دیگر هرآنچه که این افراد برای پیشگیری از بیماری یا درمان نیاز داشتند در این کتاب گرد‌آوری و مطرح شده است. کتاب «من لایحضره الطبیب» نقطه مقابل «طب‌الملوکی» است. مخاطبان اصلی این کتاب مسافران یا افراد ناتوان در پرداخت هزینه‌های درمان هستند. رازی در این کتاب دارو‌های ارزان و به‌عبارت دیگر دم‌دستی را جایگزین دارو‌های گران می‌کند.

سردبیر «فصلنامه نقد کتاب علوم محض و کاربردی» افزود: کتاب «ابدال الادویه» نیز رویکرد متفاوتی از رازی در عرصه طب را نشان می‌دهد. موضوع ابدال الادویه در تمدن اسلامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. «الادویه الموجود فی کل مکان» می‌گوید نسخه‌ها براساس چه دارو‌هایی تجویز شود تا ترکیب آن در همه جا ممکن باشد.

«الحاوی» فقط به دیدگاه‌های رازی اختصاص ندارد
کرامتی اظهار کرد: «الحاوی» فقط شامل دیدگاه‌های رازی نیست بلکه نظرات وی در لابه‌لای دیدگاه‌ سایر دانشمندان آمده است. برخلاف «الحاوی» در «المنصوری» هیچ تکراری دیده نمی‌شود. علی ابن عباس مجوسی اهوازی در کتاب «کامل الصناعه الطبیه» طبیب بعد از رازی، اشاره می‌‌کند که علم رازی بسیار فراتر از آن چیزی است که ما می‌توانیم از «الحاوی» استنباط کنیم. معتقد است که رازی می‌توانست بسیار منظم‌تر بنویسد؛ بنابراین گمان می‌کنم این اثر یادداشت‌های رازی است. نقد وی درباره الحاوی دقیق و نزدیک به نقد‌های امروزی است.

وی در تشریح دلایل تکرار مطالب در الحاوی گفت: رازی در مجلس درس مطالب منابع مختلف را برای دو تن از شاگران خود املا می‌کرد. موضوعی که با سنت تدریس در دوران اسلامی نیز منطبق است. تحریر دو دانشجو دلیل وجود موضوعات مکرر در «الحاوی» است.

این پژوهشگر تاریخ علم با اشاره به بهره‌گیری رازی از کتاب «ابدال الادویه» افزود: رازی از این کتاب مونوگرافی تهیه کرده و از گنجینه یادداشت‌های خود کنار گذاشته است. فواید دارو‌ها آمده اما بدل‌ها نیامده است، به‌عبارت دیگر یاداشت‌ها درباره فواید و بدل‌ها مجزا نوشته شده است. رساله «ابدال الادویه» نتیجه این تقسیم‌بندی است.

گزارش‌ها درباره کیمیا مبهم است
جوهر‌چی اظهار کرد: به نظر می‌‌رسد برای شناخت تاریخ علم و فناوری و حوزه‌های سیاست‌گذاری فلسفه علم در ایران و جهان نمی‌توان نسبت به کیمیای رازی بی‌تفاوت بود. گزارش‌های موجود درباره «کیمیا» در موضوع مبهم هستند.

وی با اشاره به تلقی غلط از نگاه رایج به کیمیا افزود: «کیمیا» از نظر مبنایی، تعریف و اصطلاح‌شناسی،‌ سرچشمه‌ها و مباحث و روش‌‌شناختی نیازمند تعریف است. متون و حواشی حوزه کیمیا نیز نباید فراموش شود. کیمیا در دوره اسلامی در طبقه‌بندی‌های دانش جایگاه قابل توجهی پیدا نکرده است. کیمیا از نظر جایگاه اجتماعی، اقتصادی و پیوند آن با اندیشه و آئین بسیار قابل مطالعه است.

جوهر‌چی ادامه داد: آثار کیمیایی در دوره اسلامی هرچند اندک اما با هنر نیز پیوند داشته و نقد و نظر درباره کیمیا در همه دوره اسلامی مطرح بوده است. کیمیای اسلامی در انتقال مفاهیم کیمیایی به غرب لاتینی نقش مهمی داشته است.

این پژوهشگر گفت: رازی، به‌‌‌طور تقریبی نخستین کیمیا‌گر دوره اسلامی است. همه نتیجه‌گیری‌ها درباره رازی و کیمیای او براساس دو اثر مکتوب است. مباحث درون‌متنی درباره کیمیا باید تحلیل شود تا زمینه برداشت صحیح از مباحث را فراهم کند. منظومه دانشی رازی نیز بسیار قابل بررسی است.

جوهر‌چی افزود: مطالعه کیمیایی رازی، بدون توجه به پیشینه و حق تقدم در این حوزه میسر نیست. توجه در فضای عمومی تاریخ علم، به منابع غربی است و به منابع شرقی بی‌توجه هستیم. میراث رازی در شرق اسلامی بیشتر قابل جستجو است. یکی از منابع رازی، بی‌تردید کیمیای جابر است. کیمیای رازی بر 12 کتاب متمرکز است.

رازی رساله بکر ندارد
وی اظهار کرد: در کتابخانه حاج حسین آقای ملک، تعدای از آثار رازی وجود دارد. 6 اثر به رازی یا به مباحث کیمیای وی مرتبط است و سه اثر شامل «تقطیر»، «تدبیر حجر عظیم» و «رساله بکر» کاملا به رازی منتسب است. تاکید می‌‌کنم که «رساله بکر» وجود ندارد.