سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): در استان اردبیل عزاداری‌ها برای سالار شهیدان امام حسین (ع) زودتر از سایر نقاط کشور بویژه بعد از شهادت حضرت مسلم بن عقیل آغاز می شود. هفته خوانلیق یا هفته‌خوانی، نخستین آیین برگزاری عزاداری برای امام حسین (ع) در اردبیل است که می‌توان گفت به یاد حرکت کاروان امام حسین (ع) به سمت کربلا صورت می‌گیرد. در این مراسم شعرخوانی توسط شاعران نقش پررنگی دارد که نشان دهنده جایگاه شعر در روایت واقعه عاشورا به نسل امروز و آینده است. به گفته پژوهشگران تاریخ اردبیل، در این خطه بیش از ۲۵۰ جلد کتاب در خصوص شعر آیینی و عاشورایی چاپ شده و بیش از ۶۰ شاعر بنام آیینی در این شهر سکونت دارند و تولید شعر آیینی و عاشورایی در این شهر بیش از سایر نقاط است و اشعار سروده شده از تنوع سبک و آهنگ و ریتم خاصی برخوردار است.
در خطه اردبیل مانند سایر نقاط کشور، شعر و مرثیه در ایام محرم جایگاه ویژه‌ای دارد. برخی از این اشعار با قدمتی بیش از ۴۰۰ سال در وصف مصائب اهل بیت و امام حسین (ع) سروده شده و نوای «حسینیم وای» در دل این سروده‌ها نواخته شده است.
حال اینکه چرا این خطه به این جایگاه دست پیدا کرده، سوالی است که شاید پاسخ آن به ریشه تاریخی این منطقه برمی‌گردد. شاه‌بیت‌ها و مرثیه‌های این خطه که بیشتر به زبان ترکی گفته شده است، در طول تاریخ زبانزد خاص و عام است و حتی در مجالس مختلف از این ابیات بهره برده می‌شود.
برای آشنایی بیشتر با ادبیات آیینی و عاشورایی بویژه در ساحت شعر و مرثیه، پای صحبت‌های شهاب‌الدین وطن دوست استاد دانشگاه و شاعر آیینی و ادبیات دفاع مقدس و پایداری می‌نشینیم. او صاحب ۲۰ عنوان کتاب به زبان ترکی و فارسی در قالب شعر و خاطره است. مجموعه شعرهای آیینی و عاشورایی با عنوان «هفتاد دو بیت شعر زیبا» با مقدمه محمدرضا سنگری و کتاب «غروب غریب» با مقدمه مرحوم جابر عناصری از مهم‌ترین آثار او در ادبیات عاشورایی است.
ادبیات آیینی اردبیل را چگونه توصیف می‌کنید؟
قبل از هر چیزی باید پرسید ادبیات آیینی و عاشورایی چیست؟ این ادبیات منحصر به زبان ترکی و خطه آذربایجان نیست، تمامی قومیت‌ها و ملت‌ها به هر زبان زنده دنیا صاحب این ادبیات هستند. اگر بررسی کنیم در هر کجا با هر دین و مذهب و آیینی که وجود دارد به نمونه این ادبیات آیینی برخورد می‌کنیم و این ریشه در باورها و اعتقادات هر ملیت دارد. اما ادبیات عاشورایی از شاخص‌ترین بخش ادبیات آیینی است که بعد از شهادت امام حسین (ع) در سال ۶۱ هجری قمری رشد پیدا کرده هر چند در دین اسلام پیش‌تر آثار فاخری خلق شده بود ولی بعد از واقعه عاشورا به زبان‌های عربی و فارسی و ترکی به نثر و نظم اثرهایی نوشته شد.
نقش شعر و شاعر در بازگویی و نمود واقعی واقعه عاشورا چیست؟
ابزار بیان ماوقع تاریخ و احوالات گذشته یکی به زبان نثر و دیگری شعر است که ابزار شعر تاثیر بیشتری نسبت به زبان روایی، نثر و تاریخ دارد چون با موسیقی و ریتم و آهنگ عجین است. با در نظر گرفتن قواعد مختلف شعر و آن حزن و اندوهی که در زبان شعر در بیان واقعه به وجود می‌آید ماندگارتر می‌شود.
بخش قابل توجه آثار شاعران ادبیات عاشورایی خطه اردبیل بیشتر به چه حوزه‌ای اختصاص یافته است؟
بیان اهداف قیام امام حسین (ع) و شرح مصائب حضرت زینب و رقیه (س) و حضرت ابوالفضل عباس (ع) در کنارش شهادت مظلومانه علی اکبر جوان و طفل شیرخواره علی اصغر (ع) و مناجات امام حسین (ع) نمود بیشتری در اشعار شاعران دارد. آثار ملا حسین دخیل مراغه‌ای، میرزا محمدتقی قمری دربندی، از گذشته به شکل مرثیه در عزاداری‌ها، سینه زنی و زنجیر زنی به عنوان منبع استفاده شده است. البته در شهر اردبیل اشعار میرزا ابوالحسن راجی تبریزی، جبار مضطر اردبیلی، حاجی رضا صراف تبریزی، میرزا صادق بیضای اردبیلی، اصغر دلریش، قاسم بیگ ذاکر، کاتب، دلخون، سیدعظیم شیروانی، ملامحمد نخجوانی و ابیات تاج الشعرا حاج عباسقلی یحیوی و شاگردانش چون انور و رحیم منزوی از جمله درخشان‌ترین آثار ادبیات مرثیه آذربایجان بویژه در خطه اردبیل به شمار می‌آیند که با تربیت شاعران جوان امروز با افتخار رسالت بزرگ انتقال فرهنگ عاشورا را جلو برده‌اند.
شاه بیت‌های خاصی از سوی عزاداران آذربایجان خوانده می‌شود. به نظر شما این ابیات ریشه در چه چیزهایی دارد؟
این شاه بیت‌ها با هدف بیان فلسفه قیام حضرت امام حسین (ع) نوشته شده و طور کلی ریشه دینی و اعتقادی دارد. مثلاً شعر معروف حضرت تاج الشعرا یحیوی یعنی؛
حسین پاینده ائتدی اصلاتی / حسین دن اولدی اسلامین نجاتی
حسین غرق بلا سیماسی خندان / حسن حیرت ده قویدی کایناتی
معمولاً این شاه بیت به عنوان ورود دو دسته همراه با سینه‌زنی در سطح بازار و محلات اردبیل خوانده می‌شود.
یا شعر معروفی که اکثر دسته‌ها بویژه از طرف سردسته‌ها و میان داران خوانده شده و توسط دسته مقابل به صورت کُر پاسخ داده می شود، این است؛
یارالارون آخار قانی / در جواب: حسینیم وای حسینیم وای
ائدر گول ناره میدانی: حسینیم وای حسینیم وای
باجون قوربان باشون هانی: حسینیم وای حسینیم وای
چه ویژگی خاصی در اشعار ترکی و آذری نهفته که عزاداری این مناطق را خاص و متمایز از دیگر نقاط کرده است؟ به نمونه ای از این اشعار اشاره کنید.
بنا به فرمایش حضرت رسول اکرم (ص) که در حجه‌الوداع فرمودند: دو چیز گران‌بها یعنی قرآن و اهل بیت (ع) را برای شما سفارش می‌کنم و به آنها چنگ زده و متوسل شوید. تمامی اشعار در حوزه اجتماعی و سیاسی و حزن و مرثیه ریشه در باورهای ما دارد. در عزاداری اردبیل نیز از قدیم‌الایام اشعار به سبک خاصی ارائه شده که این دیوان‌ها سبب شده «مکتب اردبیل» پدید آید، هر چند در سایر قالب‌ها و مضمون‌ها آثار فاخری در این خطه تولید شده اما؛ در شعر عاشورایی نمود بیشتری یافته است. این آثار هم از نظر قالب هم از حیث زبان و محتوا زیبایی‌هایی دارد که با آوردن شاهد مثال می‌توان بررسی کرد.
یکسری از شاه بیت‌ها به مباحث دینی و سیاسی در حمایت و دفاع از کیان اسلام و اعتقاد و باورهای دینی می‌پردازد.
به عنوان مثال؛ شعر سیدیحیی مبکی:
الده خنجر شمر کافر چیخدی قرآن اوستونه
چکدی جدول قان‌ایله احکام و سبحان اوستونه
یا شعر حاج انور اردبیلی؛
علی سواره گئدیبسن نییه پیاده گلیبسن
اویان گؤروم نه دور دردون نییه اباده گلیبسن
یا از مرحوم کاتب اردبیلی؛
اوز قویوب یوز مین عرب بیر شاه عطشان اوستونه
دیولر گویا ائدیب حمله سلیمان اوستونه
شعری از مرحوم مضطر اردبیلی:
سینووون یارسی گلمز سانا کیمسن یارالی
بویانان باشدان ایاقه قانا کیمسن یارالی
یا شعری از وطن دوست؛
قارداش اؤلورم لطف ائله تئز گل باشیم اوسته
اَللر کی دوشوب چوخ آچیلیب اَل باشیم اوسته
همچنین تصویر پردازی‌های استاد یحیوی و نیز اشعار شمس عطار و بیضای اردبیلی با رویکرد رنگ و بوی عرفان و روحانیت نمونه‌ای از این خاص بودن است. به عنوان مثال؛ آلدی بیر ظالیم غدار الینه شاه الینی / نه جسارتله خدایا کسیب آللاه الینی. اینجا دست امام حسین (ع) به دست خدا تعبیر شده است که بر می‌گردد به سخنی که خداوند فرموده من گنج مخفی هستم که می‌خواهم شناخته شوم برای همین انسان را خلق نمودم.
بزم خلوت گؤر نه حالت دور حسین و شمر مست
شمر مست منکریه، اما حسین مست الست
باش وئرن بو، باش کسن او، بو مسیح و او بت‌پرست
بیر تماشا قیل حسینین حالت مستانینه
مراسم شاخ سی، واخ سی از چه چیزی گرفته شده است؟
علاوه بر سینه زنی و ورود دو دسته‌ای در سطح شهر و بازار و مسجدگردی عزاداران و نیز رسم شام غریبان و شام پایلاماق یا همان شمع گردانی در اردبیل این شاخ سی و واخ سی است که در بین روستاییان و ایلات اجرا می شود. معمولاً دو دسته روبه‌روی هم به صف می‌ایستند دور پرچم چرخ می‌زنند و همراه با سینه‌زنی شعرهایی که بیشتر حادثه روز عاشورا را بیان می‌کند می‌خوانند. مثلاً ورد
اه حسن وای حسین / شاه حسن وای حسین
قان یاغدی کربلاده صحرایه یا محمد / اؤلدی حسین خبر وئر زهرایه یا محمد
نئجه‌کی آغلاماسین داغ داش بوگون
کسیلیب کربلادا یئتمیش ایکی باش بوگون
اؤلدی علی اصغریم / سیندی بئلیم یا حسین
معمولاً سینه‌زنان با گفتن لبیک، حسین لبیک و تکرار حسین وای، حسین وای عزاداری خود را ختم می‌کنند.
منظور از «هفته خوانلیق» یا هفته‌خوانی که در اردبیل وجود دارد، چیست؟
هفته خوانی تنها مختص مراسم تعزیه امام حسین (ع) و محرم و صفر نیست. شبیه آن در شهرهای مختلف کشور توسط هیئت‌های مذهبی اجرا می‌شود ولی به اسم هفته‌خوانی در مناطق اذربایجان و ترک زبانان این مراسم توسط هئیت‌هایی که به نام شهدای کربلا نامگذاری شده‌اند، اجرا می‌شود. به این صورت که آثار فاخر شاعران قرائت شده و سپس توسط مداحان خوش الحان مرثیه خوانی می‌شود. در این دورهمی‌ها معمولاً کتاب‌های شعر و مرثیه نیز معرفی می‌شود.
در شبیه خوانی چطور؟ شعر چقدر توانسته جایگاه پیدا کند؟ آیا اردبیل در این حوزه موفق بوده است؟
بیشتر شعرهایی که در شبیه خوانی توسط امام خوانان و مخالف خوانان قرائت می‌شود منبعش اشعار دخیل مراغه‌ای و قمری دربندی است ولی در دهه‌های اخیر شعرهای شاعران معاصر نیز اضافه شده است. این شعرها در هر موقعیت تاریخی فرق می‌کند، شبیه خوانی از روز عاشورا تا سوم امام حسین (ع) در شهرها و روستاهای استان اردبیل اجرا می شود و شعرهای روز عاشورا، بخشی وجه حماسی دارد و وجه دیگر بکاء و حزن است که امام خوانان با مشارکت نوجه خوانان مرثیه خوانی می‌کنند. برای روز سوم نیز شبیه‌خوانی شام غریبان و در چهلم امام نیز شبیه خوانی اسرای کربلا با اشعار خاص همان وقایع اجرا می‌شود.
سخن پایانی در این مورد دارید؟
جمعیت دنیا بیش از ۸ میلیارد نفر است که یک چهارم آن مسلمان هستند و شاید کمتر از یک چهارم از مسلمانان شیعه مذهب هستند، بنابراین برای حفظ اسلام و قرآن و مذهب شیعه باید به خون امام حسین (ع) متوسل شویم و همان طور که حضرت امام (ره) فرمودند: محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است، ابزار محرم و صفر هم این شعر و ادبیات آیینی و دسته‌جات عزاداری و نوحه خوانی است و با حفظ فرهنگ عاشورا و غنی کردن این ادبیات می‌توان اسلام و قرآن را از مخاطره حفظ کرد. عزیزانی که به نحوی در این دفتر اسم خود را نوشته‌اند به امید خدا این راه را ادامه داده و پاسدار خون شهیدان باشند.
نظر شما