سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مرتضی حاتمی: استان ایلام، با داشتن تنوع زبانی و گویشی و قومی در جغرافیای فرهنگی و اجتماعی، مردم در ایام محرم و سوگواری سرور و سالار شهیدان امام حسین (ع) و خاندان معظم و یاران وفادار ایشان حضور و مشارکتی فعال و متعهدانه دارند و فارغ از تفاوت‌های زبانی (فارسی، عربی، لری) و گویشی و لهجه‌ای و قومی و ایلی و عشیره‌ای همدل و همراه با تمام مردم در برگزاری مراسم سوگواری امام حسین (ع) همت می‌کنند. در این استان زنان و دختران ایلامی نیز نقشی مهم، موثر و فعال در تعظیم و تکریم شهدای والامقام دشت کربلا ایفا می‌کنند. «صیدمحمد درخشنده» نویسنده و ایلام‌پژوه به تلاش‌های فرهنگ و اجتماعی و مذهبی زنان و دختران ایلامی در برگزاری برخی از برنامه‌ها و آئین و رسوم مردمی مربوط به محرم و شهادت امام حسین (ع) پرداخته است.
درخشنده با اشاره به رسم «آذیتی» امام حسین (ع) در ایلام گفت: در بسیاری از مناطق استان ایلام از گذشته‌ها تا به حال مرسوم است که زنان ایل و اقوام از اوائل ماه محرم به رسم گرفتن آذیتی لباس سیاه می‌پوشند و احترام لباس را با اخلاق و رفتار شایسته و پسندیده در جوامع پیرامون نگه می‌دارند و در ایام آذیتی لباس مشکی می پوشند، و خنده و خندیدن و شوخی‌ها را در این ایام گناه می‌دانند. مخصوصأ در شب‌ها و روزهای تاسوعا و عاشورا حتی شانه کردن سر را ناپسند و برای خود گناه می‌دانند و با پوشش کاملأ مناسب در مراسم و عزاداری‌ها شرکت می‌کنند. بعضی از زنان ایل و اقوام به خاطر برآورده شدن حاجات شرط می‌بندند تا پایان ماه صفر هم‌چنان رخت سیاه برتن داشته باشند و آذیتی امام حسین (ع) را نگه دارند.
«وی وی وی وی» و حسن، حسین گویان زنان
ایلام پژوه پیشکسوت در ادامه به مراسم «شین حسن و حسین» اشاره کرد و گفت: در این مراسم، عده‌ای از زنان محلی درحالی که در مقابل هم ایستاده و چادرهای سیاه خود را بر دوش انداخته‌اند، گاهی به سینه می‌زنند و گاهی یک صدا بانگ «چریکه» سر می‌دهند و ناخن انگشتان دست خود را به گونه‌ها می‌کشند و ن دا ی «وی وی وی وی» سر می‌دهند و حسین، حسین می‌گویند و چنان با شور و احساس عمل می‌کنند که سایرین از دیدن چنین صحنه‌ای به سوگ می‌نشینند و با آنها هم نوا می‌شوند. این صحنه غمناک از رسم «شین» کردن، دل‌ها را می‌سوزاند. مرسوم است که در بعضی از دسته‌های عزاداری زنان در روزها و شب‌های تاسوعا و عاشورا، مخصوصأ در روز عاشورا دسته‌هایی از زنان میانسال و بزرگسال با آوازی غمگنانه با لهجه و مایه‌ای که مور را تنظیم کرده‌اند، اشعاری حماسی و عاطفی می‌خوانند و زنان دیگر او را همراهی و همنوایی می‌کنند. آنها مور را در دسته‌های زنانه عزادار به روش‌های: دو پوقه ی؛ لافاوی، پاترمی و یا پاکتلی یا کتل کویی، می‌خوانند که هرکدام تعریف خاص خود را دارد.
مرسوم است که در روز عزای امام حسین و عاشورا همین زنان مور هار، که گاه با صدای بلند و به صورت دسته جمعی مور می‌خوانند، در هر بار خواندن مور که دقایقی به طول می‌انجامد، جیغ و فریاد می‌کنند، یعنی رسم چریکه را با صدای بلند اجرا می‌کنند و آن چنان فریاد می زنند و مویه و شیپه و شیون می‌کنند که این گونه فریادهای مکرر در فضا می‌پیچد و همه شرکت کنندگان در عزا را در غم فرو می برد.
«چریکه» و «قیژه» واژه‌هایی است که از جیغ و داد و فریاد بلند زنان در موقع بروز خطر و اضطراب و به هنگام فوت عزیزی، گرفته شده که در این حالت زنان و دختران در فقدان عزیزی از دست رفته چنین صداهایی را سر می‌دهند. زنان و دختران ایل و اقوام در روزها و شب‌های محرم، در کنار مردان در دسته‌های عزاداری شرکت فعال داشته و در واقع مسئولیت‌های زیادی را در این ایام در خصوص برپایی جلسات عزا و شرکت در مراسم و نیز شرکت در تهیه نذور بر عهده دارند.
در عزاداری‌های ماه محرم، نمادهای َعلَم، کُتل و اسب به عنوان مظهر ذوالجناج و گهواره به یاد حضرت علی‌اصغر (ع) در ایجاد فضای حزن و اندوه به عزاداری‌ها نقش مؤثری دارد. چراغ‌گردانی و نخل‌گردانی و حمل آن توسط جوانان دیدنی است. شبیه‌خوانی، برپایی محافل قرآن، قرائت زیارت عاشورا و نمازظهرعاشورا و نیز پخش انواع غذا از جمله: حلوا، حلیم، شله زرد، عدس پلو، شربت و شیر در قالب سنت‌های مردمی در بعضی از مناطق استان انجام می‌شود.
تکیه‌گردی زنان ایلامی در روزهای دوم و سوم شهادت امام حسین (ع)
مولف کتاب «آئین محرم در بین اقوام ایران» با اشاره به رسم تکیه گردی در ایلام اشاره کرد و گفت: یکی از آداب مردم ایلام در ماه محرّم، تکیه گردی است که بیشتر توسط زنان ایل و اقوام در مراکز شهر انجام می‌شود. زنان ایلام عادت دارند که در قالب سینه زنی و راهپیمایی عاشورایی بعدازظهر عاشورا، یا در روزهای دوم و سوم شهادت حضرت امام‌حسین (ع) و یاران با وفای آن حضرت از محلی به محل دیگر یا از حسینیه و تکیه‌ای به تکیه دیگر به صورت جمعی عزاداری و راهپیمایی می‌کنند. در این راستا بعضی از عزاداران در بین راه شمع روشن و اسپند دود می‌کنند و یا با استفاده از نذوراتی که توسط مردم تدارک دیده شده پذیرایی می‌شوند. در ایام تکیه‌گردی روزهای محرّم از عزاداران در معابر و گذرگاه‌ها به صرف شربت و غذاهای نذری پذیرایی می‌کنند.
تکیه گردی زنان ایلام، بیشتر در مسیر میدان شهدا به سمت تکیه سیدمحمد آقا در محله سراب و نیز تکیه ابوالفضل (ع)، در تقاطع بین بلوار جمهوری و بلوار امام است که زنان در آن محل‌ها اجتماع می‌کنند، سپس در بیرون و نیزدر محوطه و جاهای در نظر گرفته شده و شمع‌دان‌ها، به نیّت برآورده شدن حاجات و رفع گرفتاری‌ها، هر کدام تعدادی شمع نذری روشن می‌کنند. گروهی هم به مسجد ام البنین (ع)، مسجد صاحب الزمان و بعضی از تکایا و مساجد دیگر می‌روند و عزاداری می‌کنند و حاجت می طلبند.
وی ضمن اشاره به رعایت آداب عاشورایی در میان مردم ایلام ادامه داد: در بسیاری از مناطق استان ایلام مرسوم است که در ایام محرّم از همان روزهای اول شروع عزاداری‌ها و نیز شب‌ها و روزهای تاسوعا و عاشورا، هرکدام از دوست‌داران به حرمت سیدالشهدا (ع)، ادب و احترام رعایت می‌کنند. در این ایام با هم شوخی نمی‌کنند و مرسوم است بعضی از زنان نیّت می‌گیرند تا اگر نیّت شان برآورده شد، چند سالی نیز در خدمت عزاداران به عنوان خادم الحسین باشند، مثلأ زنانی که باردار نمی‌شوند و یا گرفتاری دارند و یا نیّت می‌گیرند که دخترشان شوهر کند، یا پسرشان زن بگیرد، بنابراین با چنین نیّتی همیشه در خدمت عزاداران هستند.
با این وصف اگر کسی که مشکلش گشوده شد و خدا بچه‌ای به او داد بنابراین طی چند سال پیاپی در روز عاشورا به همان بچه‌ای که خداوند به وی ارزانی داشته، به آن کودک لباسی از کفن می‌پوشاند و بچه را زیر بیرق امام حسین (ع) می‌برد و زیارت می‌دهد و یا اینکه بچه را در بغل نوحه‌خوان یا مداح می‌گذارد و از او می‌خواهد کفن را بر تن بچه‌اش پاره کند تا این تکه های کفن توسط دختران و زنان آرزومند، جمع آوری و به نیّت نگه دارند و به عنوان تبرّک و تیمن با خود ببرند، تا به این باور و عقیده در مشکلات‌شان گره‌گشایی شود.
درخشنده در ادامه به آئین کتل بستن اشاره کرد و گفت: رسم «کُتل» در آیین عاشورایی و در اجرای مراسم سنتی «چَمَر» سابقه‌ای کهن داشته است. برای کُتل بستن مرسوم است که سراسر بدن اسب یا مادیانی را با پارچه‌های مشکی می‌پوشانند. برای اینکه کُتل بیشتر جلب توجه کند، به این خاطر ناحیه سر و گردن و سینه اسب یا مادیان را با لباس‌های زنانه و لچک و چفیه و گلونی‌های‌نقش‌دار و دیگر پارچه‌های الوان می‌آرایند. در مراسم سنتی «چَمَر» از «کتل» استفاده می‌کنند و اسب را می‌آرایند و لباس عزا به تن آن می‌کنند. عکس شهدا و عکس عزیزان متوفی و نیز عکس فردی که از دنیا رفته و مراسم «چَمَر» به یاد او برگزار شده به همراه تفنگ و فشنگ قطار و دوربین و لباس‌های یادگاری آن فرد و چند تکه از روسری و سربند و گلونی و پارچه‌های مخمل را بر اسب کُتل می‌آویختند.
مداحی توسط زنان / مراسمی کاملاً زنانه
درخشنده در ادامه به رسم قدیمی چاینه گرفتن در ایام محرم توسط زنان اشاره کرد و گفت: در ایام محرّم هر سال معمولأ از شب نهم تا یازدهم، زنان در فضاهای خانوادگی به دور از چشم نا محرمان برنامه «چاینه» را انجام می‌دهند. در این‌مراسم افرادی از چاینه‌گران اشعاری در توصیف شهیدان دشت کربلا می‌خوانند و زنان دیگری که در مجلس حضور دارند با آنها هم صدا می‌شوند. آنها درحالی که اشعار مداح را تکرار می‌کنند، هم زمان مکرر با کف دستان به‌پیشانی خود می‌زنند. این نوع مراسم بیشتر درمناطق عرب‌نشین دهلران و موسیان و دشت عباس و شهر ایلام اجرا می‌شود.چاینه گرفتن و اجرای مراسم آن در ایلام دارای سابقه‌ای نسبتاً طولانی است. چانیه مراسمی است که در هنگام فوت عزیز از دست رفته به وسیله گروهی از زنان با حالتی منظم، همراه با اشعار و نوائی موزون و غم‌انگیز و نیز با استفاده از حرکات بدنی و مخصوص انجام می‌گیرد. علاوه بر عزاداری امام حسین (ع)، این نوع از مراسم عزا با حضور زنان به هنگام فقدان عزیزان، مخصوصاً افراد جوان و نام آور انجام می‌شود.
وی ادامه داد: از دوران گذشته تاکنون در ایام محرّم در محیط‌های روستایی نمایشی شبیه چاینه در ایام محرم مرسوم بوده است. در این برنامه زنان و دختران به صورت گروه‌های ۴ تا ۶ نفری رو به‌روی هم قرارگرفته و به دور از چشم نامحرمان درحالی که سینه و شانه‌های خود را تکان می‌دهند، هم زمان جفت پاهای خود را به آرامی به زمین می‌کوبند و به سینه می زنند و هم صدا به زبان محلی نوحه می‌خوانند و می‌گویند: «عزاعز است امشب؛ درکربلاست امشب؛ حسین کجاست امشب، قاسم کجاست امشب؛ شب عزاست امشب، سکینه کجاست امشب، صاحب عزاست امشب» همین‌طور با اشعار و ابیات دیگر همخوانی را با دیگر زنان و دختران حاظر در مجلس ادامه می‌دهند. سپس همه با هم می‌نشینند و دقایقی ناله می‌کنند و حسین حسین می گویند و پس از دعوت و فراخوان برای برگزاری مجلس عزاداری، تعدادی از زنان و دختران، این مراسم را در محل تعیین شده با تلاوت آیاتی از قرآن شروع می‌کنند. سپس یک یا دو نفر از زنان که مداح بوده و به مسائل دینی آشنا می‌باشند، مداحی می‌کنند و زنان دیگر درحالت نشسته با ضربات هر دو دست، یک‌نواخت و موزون و آرام به ناحیه صورت و پیشانی خود می‌زنند و ابیات مخصوص را هم زمان با مداح تکرار می‌کنند.
این مولف بیان کرد: بعد از اینکه مجلس حال و هوایی تازه به خود گرفت، همه زنان ودختران از جای خود بلند می‌شوند و رو در روی هم در مجلس می‌ایستند و در حالی که با کف دستان به سینه و پیشانی خود می‌زنند، دو باره همان ابیات را با مداح همخوانی و تکرار می‌کنند، درحالی‌که صدای مداح در بین زنان کاملاً مشهود بوده و طوری خوانده می‌شود که مجلس عزا را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. این نوع مراسم کاملاً زنانه بوده و به دور از دید نامحرمان در خانه صاحب عزا و یا در تکایا و حسینیه‌ها برگزار می‌شود. در این مراسم همه شرکت کنندگان به نوعی با چاینه خوانان یا چاینه‌گران هماهنگ می‌شوند و مجلس عزا را گرم و پرشور نگه می‌دارند.این برنامه با حضورتعدادی از زنان «چاینه‌گر» تا مدت حداقل یک ساعت ادامه دارد. در این برنامه چاینه‌گران در مقابل جمعیتی از خانم‌ها به نوبت سرِپا می‌ایستند و به اتفاق با صدایی حزن‌انگیز در حالی که با انگشتان و کف دست به پیشانی خود می‌زنند، جهشی محسوس که همراه تکان دادن شانه و سینه‌هاست، انجام می‌دهند.
این پژوهشگر گفت: دراین حالت هم زمان واژه «هاهاها» یا «اهاء اهاء اهاء» را که با صدای بلند و موزون از گلو ادا و از سوی چاینه‌گران تکرار می‌شود و در خواندن اشعار و ابیات به صورت گروهی همخوانی می‌کنند. این آیین حزن انگیز توسط یکی از رهبران و چاینه‌گران همراهی و کنترل می‌شود و رهبر گروه هر بار جای خود را به دیگری می‌سپارد و جلو هرکدام از افراد درحرکت می‌باشد. صاحبان عزا هم که در سوگ عزیزشان دست غم به زانو گرفته‌اند؛ هر چند وقت یک بار ناله و زجه و چریکه و فریاد می‌کنند و به‌چاینه‌گران پیام می‌دهند تا در توصیف دیگر اموات که بستگان آنها در جمع حضور دارند، مداحی کنند و چاینه بگیرند.
درخشنده با اشاره به مکان جغرافیایی برگزاری این رسم گفت: این مراسم که بیشتر در نواحی شهرستان‌های دهلران وآبدانان، ایلام و بعضی از مناطق استان انجام می‌گیرد، رسمی است که از گذشتگان به یادگار مانده و به عنوان بخشی از آداب سوگواری شناخته می‌شود. اکنون کمتر مراسمی وجود دارد که چاینه‌گران در آن حضور نداشته باشند؛ بلکه این رسم چاینه گری در بین خانواده‌ها جا افتاده و در هر مجلس عزاداری از آنها دعوت می‌شود تا مراسم چاینه را در بین زنان صاحب عزا برپا کنند.
نمونه‌های اشعار آن معمولاً عربی بوده، ضمن اینکه در بسیاری از مجالس محلی در شهر ایلام نیز از اشعار و ابیات کُردی استفاده می‌شود که به نمونه‌ای از آن اشاره می کنم:
تو ئَه رام بِخوَون ده دل و ده گیان
دی ِتر نیِه سَم دی ده ناِمتان
ده س ده ته ل گرتم، ت َه ل ده بن که نیا
که فتم ده دریا تا دنیا بنیا
ترجمه:
تو برایم از دل و جان مویه بخوان، زیرا دیگر در بین شما نیستم.
دستم را به تلی از بوته‌ی علف گرفتم، آن بوته از بیخ و بن کنده شد و من برای همیشه به دریا افتادم
این محقق با بیان اینکه مراسم «چَمَر» در ایام محرم یک آئین جذاب و دیدنی است، ادامه داد: اجرای مراسم چمر سالار شهیدان (ع) در ایام محرّم هر سال در روز عاشورا با حضور زنان و مردان ایل و اقوام، مخصوصأ در شهرستان‌های ملکشاهی، چوار، سیروان و بعضی از نقاط دیگر استان ایلام به صورتی با شکوه برگزار می‌شود. در این مراسم مهمانان و شرکت کنندگانی از نقاط مختلف استان ایلام شرکت دارند. از جمله شرکت کنندگان نوازندگان ساز سرنا و دهل و بی‌ایش‌های محلی و مردان زنانی از ایلات و اقوام دور و نزدیک هستند. که حضور زنان در حالتی غمگنانه با آوایی وای وای‌کنان این مراسم چند هزار نفری را گرم نگه داشته و حال و هوایی به این مراسم می بخشند که در واقع دل‌ها را می سوزاند و انسان را به یاد روزهایی می‌اندازد که امام حسین (ع)، و یاران گرامی‌شان غریبانه و مظلومانه در میدان کربلا به خاک و خون افتادند.
نویسنده کتاب «ایل من ایلام» ادامه داد: در این مراسم با شکوه علاوه بر آرایش اسب و مادیان و پوشاندن لباس عزا بر تن آنها و نصب عکس بعضی از شهدای جنگ تحمیلی و نظم و هماهنگی خاصی در میدان چَمَرگاه برقرار می کند. تعدادی به اصطلاح «راوچی» و «به ایش» های محلی که فی‌البداهه و به صورت دو نفری یا چهار نفری، با آوایی غم انگیز و دلنشین در توصیف امام حسین (ع)، اشعاری می سرایند و هم زمان سازچی‌ها و دهل زن‌ها نیز بر ساز سرنا و دهل مارش عزا می نوازند و زنان وای وای کنان این مراسم چند هزار نفری را گرم نگه می‌دارند.
مراسم سنتی چمر در واقع نوعی تعزیه است که مشابهت‌هایی با تعزیه امام حسین (ع)، دارد. بنابراین کُتَل به معنی اینکه اسب یا مادیانی را با پارچه های سبز و مشکی و گلونی تزئین می‌کنند و بیرق‌ها و عَلَم‌های گوناگون که خود نیز به نوعی کَتل می‌باشد و نیز گروه‌هایی از زنان و مردان ایل که همه در ماتم و عزا هستند به صف ایستاده و در میدان بزرگی دایره‌وار چمبره زده و چند نفر از به‌ایش‌ها که مانند تعزیه خوان‌ها عمل‌می‌کنند، این‌مراسم را با شکوه برپا می‌دارند. این‌مراسم از گذشته‌ها هم‌چنان در مناطقی از استان ایلام مرسوم بوده و در ایام محرّم نیز به رسم سنتی برگزار می‌شود.
درخشنده در پایان به شام غریبان در ایلام پرداخت و گفت: مراسم شام غریبان هم زمان با شب اول شهادت امام حسین (ع) و یاران با وفایش و نیز به یاد اسرا و طفلان و پریشانی حضرت زینب (س) و واقعه بعد از عاشورا و شهدای دشت کربلا برگزار می‌شود. در این شب پس از برپایی مراسم عزاداری و نوحه خوانی و سینه زنی، بسیاری از زنان در میادین شهر و در محل حسینیه‌ها و معابر در تاریکی شب به یاد این عزیزان دسته جاتی از شمع به نیّت روشن می‌کنند.
در شهر ایلام زنان و دختران با حضور در حسینیه ابوالفضل (ع) و تکیه‌ی سید (سیدمحمدآقا) و حسینیه عالم بزرگوار سیدقاسم حائری، حسینیه سالار شهیدان، حسینیه‌های ام البنین و اهل البیت (ع) و مساجد و تکایای دیگر از غروب شب شام غریبان تا نیمه‌های شب با روشن کردن شمع و دعا و نیایش، نذرخود را ادا می‌کنند.این عزیزان تا پاسی از شب به یاد کودکان قافله اسرای کربلا به روضه خوانی، سینه‌زنی و نوحه سرایی و دعا و نجوا می‌پردازند و دعا می‌کنند که حاجات شان برآورده شود و تمام مریض‌ها شفا پیدا کنند و حاجات حاجتمندان و گرفتاران و دردمندان روا شود.این مراسم در شبِ اندوه‌بار شام غریبان به صورتی ساده و غم انگیز برپا شده و مانند شب‌های دیگر عَلَم و بیرقی به حرکت در نمی‌آید و هر کس در این شب پر از غم و حزن و اندوه در کنار شمع‌های گریان و اشک بار نوحه‌های غم انگیز را زمزمه نموده و اشک چشمان خود را با اشک شمع‌های نذری در می‌آمیزند و «زینب زینب» می‌گویند. شام غریبان مردم ایلام در حالی به پایان می‌رسد که اغلب مردم از پخت و پز خودداری می‌کنند و به عزاداری می‌پردازند تا هم‌دردی خود را با بازماندگان حادثه خونین کربلا ابراز کنند.
نظر شما