سرویس استانهای خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): ماه محرم که فرا میرسد، نه تنها خیابانها و حسینیهها بلکه فرهنگ و سنتهای مردم ایران هم پر از شور و سوگ میشود. یکی از آیینهای منحصر بهفرد که بهویژه در استهبان، نیریز و برخی دیگر از شهرستانهای استان فارس برگزار میشود، آیین «چکچکو» است. این مراسم که در نوع خود بینظیر است، با ضربهزدن به چوبهایی هماهنگ و صدای خاصی که تولید میکند، عزاداری ویژهای برای امام حسین (ع) به نمایش میگذارد. این آیین که ریشههایی عمیق در فرهنگ مردم دارد، هنوز هم در نسلهای جدید زنده و پویا است.
«چکچکو» در عصر روز عاشورا برگزار می شود و میراث معنوی مردم استهبان است که قدمت ۳۰۰ ساله دارد و سال ۱۳۸۸ در فهرست میراث معنوی ایران ثبت شده است. این مراسم آئینی محرم در میدان اصلی شهر برگزار می شود. در گفتوگویی با محمدرضا آلابراهیم، پژوهشگر و مولف فرهنگ، از پیشینه، ویژگیها و اهمیت این آیین در حفظ هویت فرهنگی مناطق جنوب ایران سخن گفتیم.
ابتدا درباره آیین «چکچکو» بگویید.
«چکچکو» یکی از آیینهای عزاداری ویژه ماه محرم است که بهویژه در مناطق جنوب ایران برگزار میشود. این آیین بهویژه در شهرستانهای استهبان، نیریز، بوانات، لار، جهرم و برخی مناطق هرمزگان و کرمان رایج است.
در این آیین، عزاداران با در دست داشتن چوبهایی، صدای خاصی ایجاد میکنند که به نام «چکچکو» شناخته میشود. این چوبها را بهطور هماهنگ به یکدیگر میزنند و صدای آنها در فضای عزاداری ایجاد میشود. این مراسم غالباً با شعرخوانی و مرثیهخوانی همراه است و هدف اصلی آن، همدلی و ابراز سوگ نسبت به مصیبتهای امام حسین (ع) و یاران ایشان است. البته در برخی مناطق این مراسم با شعارهای خاصی همراه است که از دل تاریخ و فرهنگ بومی مردم بیرون آمده و به نوعی بیانگر پایداری و فداکاری در کربلاست.
چه پیشینهای از این آیین داریم؟ آیا میتوان گفت که آیین «چکچکو» از دیرباز در این مناطق وجود داشته است؟
بله، آیین «چکچکو» حداقل از دوره قاجار در منابع شفاهی منطقه فارس و جنوب ایران ثبت شده است. بسیاری از افراد مسن در این مناطق این مراسم را از اجداد خود به یاد دارند و آن را بهطور نسل به نسل منتقل کردهاند. این آیین در حقیقت ترکیبی از سوگواری مذهبی و زیباییشناسی خاص محلی است. چکچکو نه تنها یک آیین عزاداری است، بلکه یک نماد از اتحاد مردم در غم و مصیبت کربلاست و ارتباط معنوی عمیقی با عاشورا دارد.
در آثار مختلفی که در زمینه فرهنگ مردم استهبان و اطراف آن به رشته تحریر درآمده است، از جمله کتابهای خودم مانند «فرهنگ افسانهها و آیینهای مردم استهبان»، بهطور مفصل به این آیین پرداختهام. بر اساس این پژوهشها، میتوان گفت که آیین «چکچکو» از همان ابتدا نه فقط بهعنوان یک مراسم مذهبی بلکه بهعنوان یک بخشی از هویت اجتماعی مردم استهبان و نیریز عمل کرده است.
آیا مراسم «چکچکو» در دیگر نقاط ایران هم وجود دارد؟ و تفاوتهایی با آنچه در فارس برگزار میشود، دارد؟
بله، آیینهایی مشابه «چکچکو» در دیگر نقاط ایران هم مشاهده میشود. در هرمزگان، بهویژه در جزایر کیش و قشم، مراسم مشابهای با استفاده از چوب یا وسایل مشابه برگزار میشود. در این مناطق، عزاداران به شیوهای خاص و با ضرباهنگی مشابه، هماهنگ با هم عزاداری میکنند. در کرمان و یزد، شاید این مراسم به اسم «چکچکو» شناخته نشود، اما در برخی از روستاها آیینهایی با ویژگیهای مشابه وجود دارد که در آنها از ابزارهای مختلف مانند چوب و فلز برای تولید صدا استفاده میشود.
یک تفاوت عمدهای که میتوان در مراسم این مناطق مشاهده کرد، در نوع ابزارهای مورد استفاده است. به عنوان مثال، در برخی نقاط هرمزگان از چوبهای بلندتر و قطورتر برای تولید صدای قویتر استفاده میشود، در حالی که در استهبان چوبها معمولاً بلند و نازکتر هستند.
چه عواملی باعث شده که این آیین، به ویژه در مناطق فارس، همچنان پا بر جا بماند و در نسلهای جدید حفظ شود؟
یکی از مهمترین دلایل ماندگاری این آیین، پیوند عمیق و قلبی مردم با آن است. آیین «چکچکو» بیشتر از آنکه یک مراسم باشد، بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی مردم این مناطق است. مردم بهویژه در استهبان و نیریز، این مراسم را نه فقط بهعنوان یک عمل مذهبی، بلکه بهعنوان یک نماد از همبستگی و همدلی در دورانهای سخت میبینند. افزون بر این، آموزشهای نسل به نسل، معرفی آن در جلسات مذهبی و محافل عمومی، و همچنین فعالیتهای فرهنگی مانند برگزاری جشنوارهها و همایشها به حفظ و ترویج این آیین کمک کرده است. همچنین، با توجه به اهمیت مراسم و آئینهای فرهنگی در جامعه، این آیینها در قالب جشنوارهها و نمایشگاههای فرهنگی نیز بهطور رسمی معرفی و زنده نگه داشته میشوند.
در کتابهای من نیز که به معرفی و تحلیل آیینهای بومی استهبان و دیگر مناطق جنوب ایران پرداختهام، تلاش کردهام اهمیت این مراسم را نشان دهم. به یاد داشته باشیم آیینهایی مانند «چکچکو» آیینهای عزاداری نیستند؛ اینها میراثهای فرهنگی ما هستند. این آیینها گنجینههای معنویاند که نشاندهنده تاریخ و هویت فرهنگی ملت ما هستند. همزمان با سوگواری برای امام حسین (ع)، باید درک عمیقی از این سنتها داشته باشیم و آنها را به نسلهای بعد منتقل کنیم. این همان چیزی است که من در تحقیقاتم تلاش کردهام آن را ترویج دهم.
نظر شما