نگاهی به اسناد یکصد ساله یک نهاد از شورای عالی معارف تا شورای عالی آموزش و پرورش

خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- رحیم روحبخش، مسئول مرکز اسناد شورای عالی آموزش و پرورش: جایگاه تاریخی شورای عالی آموزش و پرورش؛ شورای عالی آموزش و پرورش به عنوان مرجع سیاستگذاری در حوزه آموزش عمومی و متوسطه کشور، قدمتی بیش از 125 سال دارد. در سال 1275 ه. ش در دوره سلطنت مظفرالدین‌شاه و صدارت امین‌الدوله «انجمن معارف» به ریاست احتشام‌السلطنه و عضویت رجال برجسته فرهنگی و سیاسی کشور با هدف گسترش مدارس جدید تاسیس شد. از آن تاریخ تا کنون این شورا تحت عناوین «انجمن معارف» از 1275 ه.ش، «شورای معارفـ»، از 1279 ش، «شورای عالی معارف» از 1301، « شورای فرهنگ» از 1317 ش، «شورای عالی آموزش و پرورش» از 1346ه.ش بی‌وقفه تا کنون (به استثنای سال‌های 1355 لغایت 1358) تشکیل جلسه داده است.

تعداد جلسات دو شورای معارف و فرهنگ از اولین جلسه به تاریخ 7 میزان (مهر) 1301 تا آخرین جلسه به تاریخ 8/5/1346، 1144 جلسه است. بعد از آن با تغییر نام شورای عالی فرهنگ به شورای عالی آموزش و پرورش، شماره جلسات نیز از یک شروع شد که بعد از انقلاب هم همین روند ادامه پیدا کرد که تا کنون تعداد قریب 1025 جلسه تشکیل شده است. از این تعداد، تا قبل از انقلاب (تا 19بهمن 54)، 157 جلسه تشکیل شد و دنباله آن بعد از انقلاب (اولین جلسه از 8/7/1358) تداوم یافت که تا کنون (اسفند 1401) ادامه دارد. بنابراین تعداد کل جلسات قریب 2200 جلسه است که مجموعه آنها در قالب دست‌نوشته و تایپ شده در آرشیو مرکز اسناد و تاریخ شفاهی شورای عالی آموزش و پرورش نگهداری شده و در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد.

این مصوبات و صورت‌مذاکرات یکصد ساله چه موضوعاتی از عرصه فرهنگ و آموزش را دربر می‌گیرد؟ برای پاسخ به این سوال، باید ماموریت و وظایف شورای عالی را مورد توجه قرار داد. این شورا مرجع سیاستگذاری در عرصه آموزش عمومی را به عهده دارد. البته ناگفته نماند که در طی فعالیت قریب یک سده شورا، فراز و نشیب‌هایی در ماموریت و اختیارات آن حاصل شده است. در واقع عرصه‌های فعالیت و تصمیمات متخذه شورا در چهار دهه نخست (شورای عالی معارف از 1301 تا 1317 و شورای عالی فرهنگ از 1317 تا 1346) بسیار فراتر از وزارت آموزش و پرورش فعلی بود. به طوری که وزارت ارشاد، وزارت آموزش عالی، سازمان اوقاف، و به طور کلی تمام نهادها و سازمان های فرهنگی، هنری، آموزشی، علمی امروزی را نیز شامل می‌شد، در نتیجه اسناد و مدارک کل سیاستگذاری‌های عرصه فرهنگ با موضوعات و محورهای ذیل در مجموعه اسناد مذکور به چشم می‌خورد: اهداف نظام آموزش و پرورش، موسسات عالی آموزشی، اعطای نشان و مدال‌های فرهنگی و علمی و هنری، اعطای امتیاز روزنامه و مجله، اعطای امتیاز چاپ کتاب و ترجمه آن، مجوز تاسیس مدارس، ارزشیابی مدارک تحصیلات خارجی، تربیت معلم، مقررات استخدامی معلمان، ادامه تحصیل معلمان، مهدکودک‌ها و کودکستان‌ها، شرایط ثبت‌نام در مدارس، دوره شش ساله ابتدایی، مدارس عشایری و نیمه سیار، دوره راهنمایی، تعیین و تغییر رشته، آیین‌نامه‌های اجرایی دبیرستان‌ها، جهش تحصیلی، تعلیمات دینی و ارزشیابی آن، تعطیلات مدارس خاص اقلیت ارامنه و نمره تعلیمات دینی آن‌ها، ورزش در مدارس، آمادگی دفاعی دانش‌آموزان، کانون‌های فرهنگی و تربیتی دانش‌آموزان، تخلفات امتحانی، امتحانات هماهنگ، حق‌الزحمه امتحانات، ادامه تحصیل رزمندگان، تحصیلات پناهندگان، ادامه تحصیل دانش‌آموزان روستایی و عشایری، تیزهوشان و کودکان استثنایی، کودکان عقب‌مانده ذهنی و معلول جسمی، مدارس غیر دولتی، آموزشگاه‌های علمی آزاد، مدارس اتباع بیگانه در ایران، نحوه ادامه تحصیل دانش‌آموزان ایرانی در مدارس غیر ایرانی خارج از کشور، انجمن همکاری خانه و مدرسه (انجمن اولیا و مربیان)، شوراهای منطقه‌ای، مدارس و هنرستان‌های صنعتی و فنی و حرفه‌ای، کار و دانش (طرح کاد)، تعلیمات اکابر، آموزش بزرکسالان و آموزشگاه‌های دولتی و غیر دولتی شبانه، امتحانات متفرقه، مدارس وابسته به وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مختلف، مدرسه تجارت، دبیرستان فنی پست، هنرستان صنعتی و راه‌آهن، شرکت نفت، نیروهای مسلح، هنرستان موسیقی، هنرستان‌های وابسته به وزارت ارشاد و سازمان تبلیغات اسلامی و آستان قدس رضوی، دبیرستان‌های علوم و معارف اسلامی، طلاب و مدرسین علوم دینی و اهل سنت و جماعت، مدارس فلاحتی و دبیرستان‌های کشاورزی، دامپروری، آموزشگاه‌های دامپزشکی، دبیرستان نظام، دبیرستان سپاه پاسداران، آموزشگاه‌های بهیاری، مدارس مددیار پزشکی و ...

با این احوال مجموعه اسناد موجود شورا را در قالب محتوای اسنادی می توان به شرح محورهای ذیل برشمرد:
1-اساسنامه‌های مراکز آموزشی اعم از مدارس، دانشسراها، آموزشگاه‌ها و ...
2-نظام نامه ها و آیین نامه های امتحانات، نشر، شهریه، مدارس، اجتهاد، استخدام، اعطای مدال و...
3-برنامه‌های درسی و جداول و ساعات تدریس هفتگی کتب درسی مقاطع مختلف
4-شورای عالی، کمسیون‌ها و دبیرخانه شورای عالی معارف، فرهنگ و آموزش و پرورش
5-مجوزهای شرکت در امتحانات و نحوه ادامه تحصیل
6-تربیت معلم، دانشسراهای مقدماتی و عالی
7-مدارس وابسته به وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها
8-ارزشیابی مدارک تحصیلی خارجی و دوره‌های داخلی
9-محوز تاسیس مدرسه و آموزشگاه
10-مجوز چاپ کتاب، نشر روزنامه و مجله
11-مجوز صدور گذرنامه تحصیلی و پروانه
12-اعطای نشان و مدال
13-مجوز اجتهاد و ا فتاء
14-سایر مصوبات نظیر شهریه مدارس، صدور گواهینامه، تعیین رشته و ...

بالاخره باید خاطر نشان کرد در واحد اسناد و تاریخ شفاهی شورای عالی آموزش و پرورش علاوه به منابع اسنادی مذکور، قریب 700 پژوهش و مجموعه‌های اسنادی نظیر آیین‌نامه‌ها و مقررات آموزشی، از آن جمله بیش از 70 پروژه پژوهشی مربوط به سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (که 31 پژوهش آن مربوط به آموزش و پرورش 30 استان کشور است.) نیز در این مرکز موجود است؛ بخش دیگری از این اسناد مربوط به کمیسیون‌های شورای عالی آموزش و پرورش یعنی کمیسیون معین (50مجموعه)، کمیسیون اساسنامه‌ها و مقررات تحصیلی (33 مجموعه)، کمیسیون خاص (41 مجموعه)، کمیسیون‌های برنامه‌های درسی، منابع انسانی و نظارت (10مجموعه)، صورت مذاکرات جلسات تغییر بنیادین نظام آموزش و پرورش در دهه شصت (35 مجموعه)، آیین‌نامه‌ها، بخشنامه‌ها و مصوبات پراکنده (114مجموعه) و طرح‌های تحقیقاتی (260 مجموعه) است.

همچنین برخی اسناد و مدارک پراکنده چهار دهه بعد از انقلاب اسلامی نظیر ده‌ها طرح و پیشنهاد مربوط به تغییر نظام آموزشی به ویژه مکاتبات و اسناد برخی مدارس با رویکرد مذهبی، ده‌ها برنامه درسی، کتب درسی آموزشی نیز در این مرکز نگهداری می‌شود که می‌تواند برای بهره‌برداری پژوهشگران و علاقه‌مندان مفید باشد.

اعضای شورای عالی معارف/ فرهنگ / آموزش و پرورش:
یک نکته مهم دیگر در خصوص ماهیت اسنادی شورای عالی، بررسی اسامی اعضای شورا و به تعبیر دیگر تصمیم‌گیرندگان و تصیمیم‌سازان این شوراست. در واقع مصوبات مذکور، حاصل تاملات و همفکری این رجال معارف‌پرور است. بر این اساس برخی از اعضای شورای مذکور که بیش از یک سال عضو شورا را دارا بودند، به شرح ذیل معرفی می‌شوند:
محتشم‌السلطنه، سیدمحمد تدین، میرزامحمدخان وحیدتنکابنی، دکتر امیراعلم، علی‌اکبر دهخدا، غلامحسین رهنما، دکتر محمود حسابی، مجیرالدوله، گل‌گلاب، نیرالملک، زین‌العابدین رهنما، سید مهدی مجتهد لاهیجی، ممتازالاطبا، سعید العلما، لقمان الدوله، میرزا حسین‌خان سیفی (ادیب السلطنه)، مهدی‌خان فرخ، علی اکبر سیاسی، علی‌اصغر حکمت، میرزا اسماعیل خان مرات، حسین علاء، میرزا علی‌محمدخان شیبانی، فخر داعی، شاهزاده عمادالسلطنه، بدیع‌الزمان فروزانفر، میرزاحسین‌خان پیرنیا، شاهزاده حسینقلی‌میرزا سالور، سعیدخان‌مالک(لقمان الملک)، رشید یاسمی، رضا قلیخان هدایت، عیسی صدیق‌اعلم، مشیرالدوله پیرنیا، عبدالله ریاضی، ملک‌الشعرای بهار، دکتر جواد آشتیانی، دکتر محمد مصدق، علی‌اکبر شایگان، احمد سعیدی، دکتر عبدالله شیبانی، محمدخان موتمن( مسیح الدوله)، دکتر اسدالله ال‌بویه، خلیل ملکی، دکتر یدالله سحابی، محسن قریب، دکتر محمود مهران، دکتر احمد پارسا، احمد سعیدی، سیدحسن تقی‌زاده، دکتر محمود حسابی، دکتر نصیری، محسن حداد، حسین اعلاء، یزدان فر، حسین پیرنیا (موتمن الملک)، محسن کلانتری، دکتر جواد آشتیانی، دکتر جهانشاه صالح، علی اکبر شایگان، مهندس مهدی بازرگان، دکتر عبدالله شیبانی، دکتر ابراهیم شمس‌آوری، دکتر منوچهر اقبال، ابوالقاسم نراقی، دکتر عباس ریاضی، دکتر روشن، کریم سنجابی، عبدالله ریاضی، سید محمد مشکوۀ، تجدد، غلامحسین مصاحب، غفاری، مهدی آذر، مرتضی‌قلی اسفندیاری، دکتر جناب، غلامعلی رعدی آذرخشی، حبیب‌الله مظفری، دکتر اسفند فرخ‌روی پارسا، محمد افشار، دکتر طوسی، حسین فرهودی، دکتر محمد سام، رضا جعفری، مهندس شقاقی، غلامحسین صدیقی، دکتر پرویز ناتل خانلری، دکتر محمد معین، فروغ کیا، میرسپاسی، فخرالدین شادمان، موسی آذرنوش، مجید آهی، احمد مقبلی، یحیی مهدوی، محمد علی ادب، نوروزیان، عظیم‌زاده، والی‌زاده ، آیت‌الله مهدی حائری یزدی، دکتر ذبیح‌الله صفا، دکتر موسی عمید، نامدار، مهندس اشراقی، مرتضی موسی، دکتر خان‌بابا بیانی، شهابی، شعرائی، محمدنمازی، دکتر محمد مشایخی، رضا فلاح، احمد مهران، دکتر بینا، پرفسور جمشید اعلم، فاطمی، دکتر اسماعیل فیلسوفی، دکتر فرهاد، محمد درخشش، دکتر محمود صناعی، مهندس اسفندیاری، دکتر محمدعلی محتهدی، دکتر یزدان فر، دکتر محمد مشایخی، مهندس نفیسی، دکتر احمد هوشنگ شریفی، مهدی بطحائی، دکتر هادی هدایتی، دکتر جواد مهذب، دکتر ملکه شیخ حجت‌الله طالقانی، علی‌اکبر میرفخرایی، سیدرضا برقعی، علینقی عالیخانی، هوشنگ نهاوندی، ناصر موفقیان، آذرمیدخت احمدیه. البته اسامی اعضای شورا بعد از انقلاب نیز، فهرستی طویل را تشکیل می‌دهد که انشالله در نوشتاری دیگر تقدیم می‌شود.