تفسیر و نقد ویتگنشتاین و منتقدانش

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- کتاب «استدلال زبان خصوصی؛ ویتگنشتاین و مفسرانش» نوشته غلامرضا حسین‌پور در پی ارائه تفسیری از ایده‌های این فیلسوف در زمینه زبان خصوصی و نیز تامل در تشکیک‌هایی است که در این باب ذیل مقوله فلسفه تحلیلی ارائه شده است.

فلسفه لودویگ یوزف یوهان ویتگنشتاین (1889 ـ 1951) و استدلال زبان خصوصی او از محورهای اساسی فلسفه موسوم به تحلیلی است. ویتگنشتاین با طرح استدلال زبان خصوص در آثارش، به ویژه «پژوهش‌‌های فلسفی»، مهم‌ترین معرفت‌شناسی‌های پیش از خود، به‌ویژه عقل‌گرایی و تجربه‌گرایی را به چالش می‌طلبد و بنیان آنها را در قالب مثال‌هایی ساده و انضمامی، مانند درد، رنگ، ساعت، پل، قطار، فشارسنج، فریاد، صدا و .... نقد و جرح می‌کند.

در واقع ویتگنشتاین در استدلال‌هایی که علیه وجود زبان خصوصی اقامه می‌کند و اساساً در پی ابطال آن است، این برداشت را که ما معرفتی از مضامین آگاهی خودمان داریم که نزد ما ظاهراً خصوصی هستند، زیر تیغ نقادی می‌برد؛ مسئله‌ای که نزد پیشینیان او مفروض بود و بدیهی می‌نمود.

نویسنده این کتاب را در پنج بخش شامل یک درآمد، سه فصل و یک نتیجه‌گیری سامان داده است. در فصل درآمد این کتاب، مراد از استدلال زبان خصوصی، نقد معرفت‌شناسی تجربی انگلیسی و ریشه‌های فرگه‌ای استدلال زبان خصوصی مورد بررسی قرار گرفته است.

اما در فصل اول که «استدلال زبان خصوصی» نام گرفته است و بیشترین مسائل این کتاب را دربرمی‌گیرد، به تبیین و توضیح استدلال زبان خصوصی ـ بر اساس فهم و قرائت متعارف که از منظر بیشتر شارحان فلسفه ویتگشنتاین، مبتنی بر بندهای 243 ـ 315 است ـ پرداخته شده و به طور مبسوط بندهای ۲۴۳-۲۷۱ مورد تحلیل و واکاوی قرار داده شده است.

علت انحصار پرداخت این کتاب به بندهای 243 ـ 271، بنا به گفته نویسنده در پیشگفتار کتاب، در واقع این مسئله است که استدلال اصلی علیه زبان خصوصی در بند 258 مندرج است، به‌گونه‌ای که بندهای 243 ـ 257 را تمهیدی برای این استدلال اصلی لحاظ کرده‌اند و مابقی بندها (259 ـ 315) را هم به تعبیری تبیین و توضیح بند 258 به حساب آورده‌اند. با وجود این در پایان به عنوان مؤخره، مروری هم بر بندهای 272 ـ 315 ارائه شده است.

فصل دوم این اثر با نام «قرائت شکاکانه از استدلال زبان خصوصی» گزارشی است از قرائت شکاکانه سول کریپکی از استدلال زبان خصوصی ویتگنشتاین که مؤثرترین قرائت شکاکانه را از این استدلال ارائه کرده است؛ چراکه به گفته نویسنده او فهم اکثر مفسران ویتگنشتاین در باب استدلال زبان خصوصی مورد نقد قرار می‌دهد و معتقد است استدلال زبان خصوصی ویتگنشتاین، در واقع واکنشی به صورت جدیدی از شکاکیت است.

مطابق قرائت کریپکی، استدلال واقعی زبان خصوصی شامل بندهای 243 ـ 315 نمی‌شود، بلکه مشتمل بر بندهای 143 ـ 242 است که در بخش مباحث پیروی از قاعده «پژوهش‌ها» واقع شده‌‌اند.

فصل سوم این اثر «قرائت شکاکانه از استدلال زبان خصوصی در بوته نقد» نام دارد و عهده‌دار نقد قرائت شکاکانه کریپکی از استدلال زبان خصوصی ویتگنشتاین است. «بی نیازی معنا از تفسیر» یکی از بخش‌های این فصل است که نویسنده در این بخش آورده است. نویسنده معتقد است: «می‌توان گفت اگر چنان‌که کریپکی می‌گوید، برای ما درک نمونه‌ها و الگوهای کاربردی غیرممکن باشد، پس نمی‌توانیم احکام عینی را بسازیم و بنابراین در مرداب عمیق ایده‌آلیسم ذهنی می‌افتیم که در آن هیچ راهی برای مواجهه با خودمان نداریم. نتیجه شکاکانه کریپکی مبتنی بر این اشتباه اساسی او است که فهم و معنا با تفسیر یکسان‌اند. چالش شکاک مفروض کریپکی ما را دچار وسوسه می‌کند تا فکر کنیم واژه‌های ما تنها زمانی با معنا هستند که به صورت موقت با حالات ذهنی یا عین محدود و مقید شوند که از پیش شرایط صدق احکام ما را هم تعیین می‌کنند.»

در انتهای کتاب نیز، غلامرضا حسین‌پور در مقام نتیجه‌گیری آورده است: «پرسش مناسب درباره یک زبان خصوصی این نیست که آیا چنین چیزی در تنهایی و در سیاقی فرااجتماعی و فارغ از آموزش قبلی در گروهی اجتماعی می‌تواند به صورت منطقی وجود داشته باشد یا نه، زیرا ویتگنشتاین نشان داده است که این مسئله کاملا قابل فهم است. بلکه پرسش اصلی این است که آیا اگر به رغم حضور یک شخص در یک جامعه، قاعده شناخته‌شده‌ای که او ادعا می‌کند از آن پیروی کند نتواند به صورت منطقی از طریق شخص دیگری پیروی شود یا حتی به آن شخص دیگر انتقال داده شود می‌تواند شباهتی از پیروی از یک قاعده باشد یا نه؟ به هر تقدیر، مسئله اصلی این است که نام‌های احساسات یا به نحوی کلی‌تر، نام‌های تجربیات، از طریق تعریف اشاری خصوصی تعریف می‌شدند که استدلال زبان خصوصی ابطال‌کننده چنین تعریفی است؛ لذا اگر چیزی شایسته عنوان استدلال زبان خصوص باشد همان بحثی است که در بند‌های ۲۴۳-۳۱۵ پژوهش‌های فلسفی در باب آن سخن می‌رود». (ص: 206)

نویسنده درباره روش کار خود در این کتاب نیز گفته است، حضور سه تن از مفسران ویتگنشتاین، پیتر هکر، استفان مالهال و سول کریپکی در این پررنگ‌تر از دیگر مفسران است؛ هم به دلیل پرداخت مبسوط و مورد به مورد بندهای مربوط به بخش استدلال زبان خصوصی توسط هکر و مالهال و هم به این دلیل که فصل دوم این اثر اساساً در باب قرائت کریپکی از استدلال زبان خصوصی ویتگنشتاین است.

چنان‌که نویسنده خود نیز گفته است، در این کتاب و به‌ویژه در فصل نتیجه‌گیری آن، نقد مبانی معرفت‌شناسی تجربه‌گرایی انگلیسی که خود از منابع مهم فلسفه تحلیلی است و همچنین ریشه‌های فرگه‌ای استدلال زبان خصوصی مورد بررسی قرار گرفته است.

انتشارات امید صبا کتاب «استدلال زبان خصوصی: ویتگنشتاین و مفسرانش» نوشته غلامرضا حسین‌پور را در 208 صفحه و با قیمت 30 هزار تومان در سال 1398 منتشر کرده است.