به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، با طلوع نخستین روشنایی‌های سپیده‌دم بر افق مه‌آلود آبادان در سحرگاه 25 اوت 1941 [سه شهریور 13200] رزمناو شورهام رده نخست آتشبار خود را بر ناو ایرانی پلنگ که در صلح و آرامش کامل در یکی از لنگرگاه‌های آبادان پهلو گرفته بود، نشانه رفت. لحظه‌ای بعد گلوله‌ای به پهلوی پلنگ اصابت کرد و بر اثر انفجار آن ناو پلنگ در هاله‌ای از دود و آتش پنهان شد. با پهلو گرفتن کشتی‌ها در گل و لای رودخانه و هجوم نیروهای بریتانیا و شوروی به مرزهای ایران واقعه‌ای رخ داد که شاید بحث برانگیزترین و غم‌انگیزترین واقعه ناگفته جنگ جهانی دوم بود.
این چند سطر روایت حمله متفقین به ایران برگرفته از کتاب «تهاجم روس و انگلیس به ایران در شهریور 1320» اثر ریچارد استوارت ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات است.
رضا مختاری اصفهانی، مولف کتاب «پهلوی اول» درباره اطلاع دولت ایران از حمله متفقین به ایران آورده است: «روز دوشنبه، سوم شهریور ماه 1320 برابر با 25 اوت 1941، در ساعت چهار بامداد سر رید بولارد و اسمیرانوف به منزل رجبعلی منصور رفتند و اشغال کشور را به اطلاع نخستوزیر رساندند. بدین ترتیب در سحرگاه همان روز قوای شوروی و انگلیس وارد ایران شدند.»
وقتی به ورود متفقین به ایران نگاه می‌کنیم به این شکل نیست که همه چیز یک‌دفعه و ناگهانی اتفاق افتاده شده باشد. آنچه در عراق رخ داد و تحرکات انگلیسی‌ها در نواحی جنوبی ایران و جلساتی که فرماندهان ارتش داشتند و تحرکات متفقین را در منطقه بررسی می‌کردند، نشان می‌دهد که حداقل سیاستمداران و ارتش ایران پیش‌بینی می‌کردند شاید در مرزهای شمالی و جنوبی ایران تحرکاتی از سوی بریتانیا و شوروی صورت بگیرد.
قبل از اینکه بریتانیا با ناوهای خود به مرزهای جنوبی ایران حمله و در آبادان اشغال ایران را اعلام کند، در عراق مشغولیات بسیاری داشت و با کودتایی که در عراق صورت گرفته بود، عملا همسایه جنوبی ایران دچار صحنه بازی آلمان و بریتانیا شده بود. اگرچه تا خرداد ماه بریتانیا تا حدی اوضاع را عراق به دست گرفت. از طرفی در مرزهای شمالی نیز تحرکات نیروهای ارتش سرخ دیده میشد. در برخی صحبت‌ها میان افسران انگلیسی حاضر در منطقه خاورمیانه زمزمه‌هایی از حمله ارتش شوروی به ایران شنیده میشد. جالب اینکه آلمان هم برای استفاده از خاک ایران نقشه‌هایی داشت که با حمله متفقین نقشه بر آب شد.
مرور ماجراهای قبل از اشغال ایران از سوی متفقین از میان یادداشت‌های کارکنان سفارتخانه‌های بریتانیا و شوروی قابل ردیابی است: «در تبریز که تنها 80 کیلومتر با مرزهای شوروی فاصله دارد، کوک کنسول انگلیس در یادداشت‌های ماه ژوئن (خرداد) خود نوشت که گفته می‌شود شوروی‌ها به تقویت نیروی پاسگاه مرزی خود مشغولند. وی در خلال ماه گذشته گزارش‌هایی مبنی بر تمرکز نیروهای شوروی در قفقاز و تلاش آنها برای رخنه به صفوف ارتش ایران دریافت کرده بود.»
قبلا از آن‌که متفقین با هماهنگی هم به مرزهای شمال و جنوب ایران حمله کنند، دو ماه قبل صحنه‌ای در میدان سپه رخ داد که شاید در رفتار آینده متفقین بی‌تاثیر نبود. چنان‌که سر رید بولارد، وزیر مختار انگلیس در 23 ژوئن (2 تیر) به به دولت متبوعش گزارش داد که «روی هم رفته ایرانیان از حمله آلمانی‌ها بر ... دشمن دیرینه‌شان روسیه، شادمان هستند.» وقتی خبر پیشروی‌های ارتش آلمان اضافه میشد عده زیادی از مردم ایران در میدان سپه گرد هم آمدند و هنگامی که بلندگوهای میدان اخبار رادیو ایران را مبنی بر سقوط پی در پی شهرهای شوروی پخش می‌کرد، فریاد شادی سر می‌دادند.
پس از اشغال ایران، رجبعلی منصور، نخستوزیر وقت سوم شهریور به مجلس رفت تا درباره اشغال کشور با نمایندگان صحبت کند. در زمانی که نخستوزیر در حال سخن گفتن با نمایندگان بود، نیروهای شوروی به بمباران شهر تبریز پرداخت و از آن طرف قوای انگلیس از خرمشهر حمله برد و نیروهای هوایی آن بر سر اهواز بمب ریخت. ضمن اینکه از سمت قصرشیرین به طرف کرمانشاه حرکت کردند.
خبر حمله متفقین به مرزهای شمالی و جنوبی رضاشاه را آشفته کرد، به طوری که سفارت انگلیس در گزارشی به رفتار شاه پریشان ایران پرداخت: «شاه بار دیگر در هر اداره‌ای دخالت می‌کند و وزرا را می‌زند و به طوری کلی همان طور که مردمش درباره او می‌اندیشند، مثل یک احمق طماع وحشی رفتار می‌کند. – وزراء یک مامور مخفی فرستادند تا به من بگویند شاه غیرقابل تحمل است و نخستوزیر که هنوز بیمار است. با نگرانی می‌گوید شاه غیرقابل تحمل شده است.»
در این گزارش نکته جالبی که وجود دارد حاکی از زیرکی ماموران بریتانیا در ایران است. آنها خواهان همراهی دولت بریتانیا در برابر شاه ایران با مردم شدند تا قدری از کینه مردم نسبت به بریتانیا کاسته شود.
آری زمانی که ناو پلنگ مورد حمله قرار گرفت، ناوبان یکم کهنمویی، افسر توپخانه ناو خواب بود. وی فورا از جای برخاست و به عرشه ناو که آتش آن را فرا گرفته بود، شتافت و به خدمه وحشت‌زده کشتی دستور آتش متقابل داد. کهنمویی که سعی داشت خود را به مقر توپخانه برساند، در اثر انفجاری که به قطع یکی از دستانش منجر شد، زخم مهلکی برداشت و در حالی که فرمان آتش داد، جان باخت.
نگاهی به بعضی از کتاب‌هایی که به حضور متفقین در ایران پرداختند.
*سالهای پرآشوب: پژوهشی در تاریخ معاصر ایران بر ...: شهریور 1320
نويسنده : خامه‌ای ، انور، موسسه نشر فرزان روز، سال چاپ 1378، قیمت ۱۱,۰۰۰ریال، ۲۰۸ صفحه - تالیف - چاپ ۱
حوادث شهریور ۱۳۲۰، تجاوز دولت‌های انگلیس و شوروی به ایران و اشغال کشور و سقوط رضاشاه و پیامدهای متعدد این رخدادها، مطالب دومین کتاب از مجموعه «سالهای پر آشوب» است که براساس اسناد، خاطرات و گزارش‌های متعدد تدوین شده است .نویسنده در فصل نخست، به((طرح مسئله)) و شرح موضوع مورد بررسی (وقایع شهریور ۱۳۲۰و سقوط رضاشاه) پرداخته و پرسش‌ها و ابهاماتی درباره آن مطرح می‌سازد .آن گاه در فصل دوم مجموعه‌ای از اسناد و مدارک رسمی را شامل ۷۸تلگراف و مکاتبه رسمی فراهم می‌آورد .در فصل سوم ده نمونه از ((گزارش‌های شاهدان عینی)) به چاپ رسیده که تعدادی از آنها عبارت‌اند از : گزارش‌های علی منصور(نخست وزیر)، محمدرضا پهلوی(ولیعهد)، جواد عامری(سفیر کبیر ایران در مسکو)، عباسقلی گلشائیان(کفیل وزارت دارایی) و چهار نفر دیگر . فصل چهارم نیز شامل خاطرات و گزارش‌های این اشخاص است :اشرف پهلوی، ارتشبد حسن فردوست، مهندس محسن فروغی فرزند محمدعلی فروعی، منشی ایدن، شمس پهلوی، دکتر قاسم غنی، ابوالحسن ابتهاج و صدرالاشراف(محسن صدر) .مولف در فصل پنجم ضمن نتیجه‌گیری و بررسی اسناد و شواهد، به برخی ابهامات پاسخ می‌گوید .در خاتمه نمونه‌هایی از متن اصلی اسناد و فهرست اعلام آمده است.
*محبوسین متفقین در ایران (۱۳۲۴ - ۱۳۲۲)
نويسنده : خلعت‌بری ، انوشیروان، شمسا ، مصطفی، ناشر اهورا، سال چاپ ۱۳۸۵، 374 صفحه
در این کتاب عنوان شده است: "جنگ جهانی دوم نقطه‌ی عطفی در تاریخ بشر به شمار می‌آید... ورود متفقین به خاک ایران، آبستن حوادث بی‌شماری بود و پیامدهای بسیاری را در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی برجای گذاشت که کم و بیش در منابع گوناگون تاریخی و سیاسی به آنها اشاره شده است. از جمله‌ی این رخدادها، اسارت عده‌ای رجال سیاسی، نظامی، اقتصادی، و فرهنگی ایران به دست نیروهای بیگانه است (۱۳۲۴ - ۱۳۳۲ ش)". در کتاب حاضر، ضمن ارایه‌ی اسناد و مدارکی به قلم بازداشت‌شدگان ایرانی توسط متفقین و برشمردن دو سال اسارت آنان، این موضوعات مطرح گردیده است: آغاز جنگ جهانی دوم، ظهور و سقوط رضاشاه (پهلوی اول)، نفوذ جنگ به ایران، چگونگی بازداشت برخی از مقامات ایرانی تحت عنوان ستون پنجم، بازداشت مخالفان متفقین در نقاط مختلف کشور، و پیشینه‌ی خاندان خلعت‌بری.
*سیاست متفقین در ایران در جنگ جهانی دوم
نويسنده : ماهیار ، زهرا - نويسنده : لطفی‌وند ، کبری، ناشر آلتین، سال چاپ 1394، قیمت 90000 ریال ، 144صفحه - تالیف - چاپ ۱
در کتاب حاضر نگارنده به بررسی چگونگی سیاست متفقین در ایران در دوران جنگ جهانی دوم می‌پردازد. در این کتاب بیان می‌شود که در جنگ جهانی دوم ایران به‌منزله پلی واقع شده است تا متفقین با مددجویی از امکانات آن، بتوانند بر اریکه پیروزی تکیه زنند. روسیه و انگلستان با کسب امتیازات متعدد در این زمینه، سعی در توسعه وسایل ارتباطی ایران کردند و از این گذر، نه‌تنها سود اقتصادی سرشاری نصیب خود نمودند بلکه وسیله پیروزی خود را نیز فراهم کردند.
*روزگار بی‌قراری: مازندران و گرگان در اشغال ارتش سرخ ۱۳۲۵ - ۱۳۲۰
نويسنده : نوری ، مصطفی، ناشر سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تاریخ چاپ 1394، قیمت 200000 ، 426 صفحه
کتاب حاضر، به تحولات مازندران، گرگان و ترکمن‌صحرا در خلال سالهای ۱۳۲۵-۱۳۲۰، یعنی روزگار اشغال ارتش سرخ می‌پردازد. مؤلف نخست به مسائل مهمِ میراث اجتماعی برجای‌مانده از گذشته چون شکل‌گیری اداره املاک اختصاصی رضاشاه و شهرهای کارگری مانند شاهی، بهشهر و چالوس نظری افکنده است. وی چندوچون اشغال صفحات مازندران و گرگان توسط ارتش سرخ و مسائلی نظیر تصرف اماکن، غارت قصرها، خسارت مالی به اهالی در روزهای نخست اشغال، تأمین مایحتاج نظامیان سرخ و بهره‌برداری از راه‌آهن از یک‌سو و بازداشت ترکمن‌ها و نظامیان ایرانی و تجاوزات قوای شوروی در سالهای نخست از سوی دیگر، در فصل دوم گنجانده است و در فصول بعدی نیز به ناآرامی‌های مازندران، زندگی توده فرودست جامعه و درگیری‌های ایجاد شده در شهرهای مازندران و ... پرداخته است.
*شهریور ۱۳۲۰: اسرار حمله متفقین به ایران
مؤلف: محمدقلی مجد، مترجم: علی‌اکبر رنجبرکرمانی،
ناشر: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، سال چاپ: 1396، تیراژ: 1000 نسخه، تعداد صفحات: 692
در ســپیده‌دم ۲۵اوت ،۱۹۴۱اتحاد جماهیر شــوروی و بریتانیا به این کشور حمله کردند. اگرچه «پاســخ غیرقابل قبول» ایران به اتمام حجت انگلیس و روســیه برای اخراج فوری اتباع آلمان از ایران، دلیل این حمله دانســته شــده است، اما روشن است که اساساً پاسخ ایران اهمیتی نداشت و هر پاسخی ایران میداد باز هماشغال میشد و این کشور را گریزی از ورود نیروهای شوروی و انگلیس نبود. روسها از سه نقطه در دو سوی دریای خزر حمله کردند و فقط ظرف ســه روز تمام شمال کشور، ازجمله شــهرهای تبریز، رشت، و مشهد را اشــغال کردند و تا قزوین پیش آمدند؛ و در آنجا پیشــروی خود را موقتاً متوقف کردند. نیروهای بریتانیا نیز از سه نقطه در جنوب غربی و غرب ایران وارد خاک این کشور شدند. یک ستون ارتش انگلیس از بصره، و ستون دیگر ازخانقین به ایران حمله کردند؛ علاوه بر این، نیروهای هوابرد و نیروهای آبی خاکی انگلیسی، بندر شاهپور در خلیج فارس را مورد حمله قرار دادند. ارتش و نیروی دریایی ایران کاملا غافلگیر شدند...
*اسنادی از جنگ جهانی دوم
محمد شیخان، رضا مختاری‌اصفهانی، مرکز پژوهش و اسناد ریاست جمهوری، شهریار مرادی‌دهقی
ناشر: موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، سال چاپ: 1391،تیراژ: 1000 نسخه، تعداد صفحات: 358
«جنگ جهانی دوم پیامد شوم استعمار غرب است. استعماری که بر پایه اندیشه‌ها و ایدئولوژی‌های گوناگون فارغ از مفاهیم دینی شکل گرفته است ... هرچند مبدأ جنگ اروپا بود، اما شعله‌های آن دیگر نقاط جهان را در امان نگذاشت. ایران از جمله این کشورها بود که از سوی هردو طرف درگیر آسیب دید.» مجموعه دو جلدی «اسنادی از جنگ جهانی دوم» در ادامه مجموعه «اشغال ایران در جنگ جهانی دوم» منتشر شده است. اسناد کتاب تصویری گویا از جنگ جهانی در نقاط مختلف دنیا ارائه می‌دهد. این محموعه با هدف روشن‌کردن زوایا و ابهامات تاریخ ایران و جهان گردآوری و تدوین شده است. کتاب حاضر، جلد نخست از این مجموعه است.
*جنایات انگلیس در ایران: ۲۲۰ سال مداخله، اشغال و توطئه
نويسنده : دولتی ، مجتبی، ناشر موسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، سال چاپ 1399، قیمت 350000 ریال ، 382 صفحه
دولت انگلیس به مدت ۱۵۰ سال یکه‌تاز عرصه سیاست ایران بود و به خاطر منافعی که در هندِ شرقی داشت و پس از کشف نفت منافعی که در ایران پیدا کرد، در تمامی جنبه‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران به دخالت پرداخت. انگلیس پس از ورود امریکا بر سیاست جهانی و تلاش‌های ایران در ملی کردن صنعت نفت با شریک تازه وارد خود به دخالت‌هایش ادامه داد و این دخالت‌ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی اگرچه از حالت مستقیم حضور بی‌واسطه خارج گردید، ولی همچنان ادامه یافته است. در این کتاب جنایات انگلیس در ایران در طول ۲۲۰ سال مداخله، اشغال و توطئه بررسی می‌شود.
پنجشنبه ۳ شهریور ۱۴۰۱ - ۰۸:۰۰
نظر شما