در دهههای اخیر یکی از راههای حفاظت و همزیستی بهتر با طبیعت، ایجاد باغهای گیاهشناسی در سراسر جهان است. باغ گیاه شناسی ملی ایران با وسعت نزدیک به 150 هکتار در دامنه جنوبی رشته کوه البرز در اراضی چیتگر، در شمال غربی تهران واقع شده است. عملیات طراحی و احداث این باغ از سال 1347 به همت کارشناسان ایرانی با همکاری تعدادی از کارشناسان خارجی آغاز و نقشه جامع باغ طراحی شد. در طرح جامع، ایجاد رویشگاههای نمونه که نشاندهنده مناطق رویشی مختلف ایران و جهان باشند، مورد توجه بوده است.
اکنون 51 سال از عمر این باغ که منبعی عظیم از اکسیژن خالص و ذخیرهگاهی گسترده برای بسیاری از گونههای گیاهی است میگذرد، ولی هنوز بسیاری از مردم از وجود چنین مکانی در نزدیکی کلانشهر تهران بیاطلاع هستند. برای آشنایی بهتر با این مجموعه که در کنار نمایش گونههای متنوع گیاهی، مرکز تحقیق و پژوهش روی منابع طبیعی، متولی اصلی چاپ و انتشار کتاب و نشریات تخصصی در زمینه منابع طبیعی، کتابخانه تخصصی و کارکردهای بسیار دیگری است، با ما در گشتوگذاری تابستانی در این باغ همراه باشید.
فلسفه وجودی باغهای گیاهشناسی
محمدکاظم عراقی؛ مشاور رئیس موسسه تحقیقات، جنگلها و مراتع کشور و رئیس گروه تحقیقات باغ گیاهشناسی ملی ایران، طبق قرار قبلی در بازدید از بخشهای مختلف این موزه طبیعی ما را همراهی کرد و توضیحاتی ارائه داد.
«در دنیا حدود دو هزار و 500 باغ گیاهشناسی وجود دارد که اساس شکلگیری آنها، علوم گیاهشناسی است. با در اختیار داشتن نمونههایی از گونههای مختلف گیاهی، مانند یک محیط آزمایشگاهی، رفتار و سرشت آنها را مطالعه و در ادامه گیاهان را طبقهبندی میکنند. دستور ایجاد این باغ گیاهشناسی ملی ایران در سال 1347 صادر و از حدود سال 1350 کشتوکار در آن آغاز شد. طی پنج دهه، یک فضای لم یزرع و بیآب و علف، با زحمات بسیار تبدیل به محیطی سرسبز و زیبا شده که زندگی گونههای بسیاری از گیاهان و همچنین جانوران در آن جریان دارد. اما جدا از بحث علمی و پژوهشی، مهمترین اولویت این مجموعه، ارتقای فرهنگ زیستمحیطی و منابع طبیعی است. همه طیفهای سنی در این مکان میتوانند از نزدیک با شرایط زندگی گیاهانی از سراسر دنیا آشنا شوند و با برنامههای تبلیغی و ترویجی که صورت میگیرد، نسبت به محیط زیست و حفظ آن احساس مسئولیت بیشتری پیدا میکنند. سیاست باز شدن درهای گیاهشناسی به روی مردم، امروزه در دنیا مورد تاکید قرار گرفته تا مردم بتوانند با این گنجینههای بزرگ، همزادپنداری بیشتری پیدا کنند.
هر ورق از این کتاب، آموختنی است
22 کلکسیون و رویشگاه، شامل 5 رویشگاه مهم ایرانی، 6 رویشگاه مهم خارجی ازجمله هیمالیا، اروپا، آمریکای شمالی، قفقاز، آسیای جنوب شرقی و همچنین تعدادی کلکسیون موضوعی از جمله باغ میوه، باغ گل داوودی و گیاهان دارویی در این مجموعه ساخته شده است. هدف از ساخت رویشگاههای گیاهی خارجی، ضمن نشان دادن گیاهان مناطق مختلف دنیا، برقراری ارتباط فرهنگی بین کشورهای مختلف است. این کلکسیونها بسیار مورد توجه کارشناسان فضای سبز بوده و بهعنوان الگو در طراحی فضای سبز شهری هم میتوانند مورد استفاده قرار گیرند.
این باغ، مانند کتاب بزرگی است که هر ورق از آن نکات بسیاری برای آموختن دارد. تنوع زیادی از گیاهان با فرم و شکلهای مختلف در این مجموعه دیده میشود. همچنین این باغها میتوانند ذخیرهگاهی برای نمونههای گیاهی باشند و اگر گیاهی در طبیعت در خطر انقراض قرار گیرد، میتوان با نمونههای موجود در باغ دوباره آن گونه را در طبیعت احیا کرد. ضمن اینکه جمعآوری نمونههای متنوع گیاهی، گونههای مختلف جانوری (موجودات داخل خاک، پرندهها، حشرات و حیوانات جونده همچون سنجاب و روباه) را نیز به این منطقه کشانده که نوعی اکوسیستم را شکل داده است. وقتی گیاه و آب و خاک و جانوران با کمترین دخالت انسانی در کنار هم قرار میگیرند، قطعا اکوسیستم کامل میشود و به تَبَع آن آفات کمتری هم وجود دارد.
«ژینکو»؛ درختی با چند میلیون سال قدمت
در این باغ نمونههای نادری از گیاهان و درختانی با قدمت هزاران ساله، مانند درخت «ژینکو» وجود دارد که براساس یافتههای فسیلشناسی بعد از میلیونها سال هیچ تغییری نکرده و به همین دلیل به آن درخت «فسیل» میگویند. در خانواده این درخت فقط همین یک گونه بهصورت نر و ماده وجود دارد که درخت ماده میوه میدهد و از این میوه قرص ضدافسردگی «ژینکو» ساخته میشود. خاستگاه اصلی این درخت، کشورهای چین و ژاپن است. در جریان بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی، تنها یک پایه از این درخت باقی ماند که ژاپنیها آن را در موزهای به نام موزه «صلح» نگهداری کردند و بذر آن نیز به کشورهای مختلف دنیا فرستاده شد. نهال این درخت سال 1374 بهدست آیتالله هاشمی رفسنجانی در این مکان کاشته شد.
این باغ با 150 هکتار مساحت، یکی از بزرگترینهای باغهای دنیاست و از آنجایی که سطح بزرگی را برای هریک از رویشگاهها درنظر گرفتهایم، این کلکسیونها شباهت بسیار زیادی به همان منطقه پیدا کردهاند. بهعنوان مثال، ناحیه جنگلهای هیرکانی با دریاچه آن، مساحتی بالغ بر هشت هکتار را شامل میشود. همچنین برای ایجاد پوشش گیاهی ناحیه البرز، پنج هکتار فضا درنظر گرفته شده است. این وسعت، باعث شده که جانوران هم بتوانند در منطقهای امن، غذای مورد نیاز خود را تهیه کنند. همچنین این باغ در کنار فضای سبز زیبا و متنوع، منبع بسیار غنی از اکسیژن خالص است و برای مردم و بهویژه کسانی که مشکل تنفسی و یا روحی و روانی داشته باشند، میتواند بسیار مفید و انرژیبخش باشد.
موسسه تحقیقات، جنگلها و مراتع کشور که باغ گیاهشناسی ملی ایران، یکی از زیرمجموعههای آن است، متولی تدوین فلور و کتابهای گیاهشناسی در کشور است. باغهای گیاهشناسی ذخیرهگاه نمونههای گیاهی بوده و بهعنوان موزه زنده عمل میکنند که در آنها انواع گیاهان موجود در طبیعت در دسترس پژوهشگران قرار دارد. محققان گیاهان را در قالب تیره، گونه و ... شناسایی و طبقهبندی کرده و شرح و تفسیر و ویژگیهای هر گیاه تدوین و ثبت میشود.
باغهای گیاهشناسی شامل سه بخش اصلی هستند. یکی خودِ باغ که در آن نمونههای گیاهی و جانوری در قالب یک موزه زنده دیده میشوند. بخش دیگر «هرباریوم» است که در آن نمونههایی از برگ، ریشه و ساقه و بخشهای مختلف گیاهان از حدود هفت دهه قبل بهصورت خشک و طبقهبندی شده در داخل پوشهها و قفسههای مخصوص نگهداری میشود. بخش سوم نیز بانک بذر یا بانک ژن است. این سه بخش مکمل یکدیگر هستند. در کنار شناسایی و جمعآوری نمونههای مختلف، کتابچه مربوط به تشریح و توضیحات مربوط به هر گیاه تدوین میشود که به آن «فِلورنویسی» اطلاق میشود.
هرساله چندین جلد کتاب مربوط به معرفی گیاهان مختلف، از سوی موسسه تدوین و چاپ میشود و در اختیار جامعه علمی و علاقهمندان به این حوزه قرار میگیرد. علاوه بر تدوین و چاپ کتابهای مرتبط با فِلور ایران و جنگلها و مراتع و صنایع چوب، هشت مجله علمی در حوزه منابع طبیعی نیز در انتشارات مجموعه به چاپ میرسد.
مسابقهای برای تخریب طبیعت/ باغ گیاهشناسی در کتابهای درسی!
گیاهشناسی جزو علوم پایه محسوب میشود و تحقیقات و کار در این حوزه هزینه بسیاری دارد. ایران جزو اقلیمهای بسیار متنوع در دنیاست که به تنهایی هشت هزار گونه گیاهی در آن وجود دارد، درحالیکه در تمام اروپا با 25 کشور، حدود 12 هزار گونه گیاهی دیده میشود. نسبت به وسعت کار در این زمینه، بودجههای تحقیقاتی در کشور ما بسیار محدود است. محققان ما در این مجموعه، در بخش هرباریوم حدود 160 هزار نمونه گیاهی را با شناسنامه دقیق، طبقهبندی کردهاند. در دیگر بخشهای پژوهشی و تحقیقاتی نیز کار بهخوبی صورت میگیرد، اما نتیجه کارها باید به درستی معرفی و منعکس شود. یک بخش از این کار در مصاحبهها و همچنین کتابهایی که به چاپ میرسند صورت میگیرد، ولی بخش عمده آن بهصورت حضوری در بازدید از باغ انجام میشود.
بهطور کلی باتوجه به ظرفیتی که داریم، میزان کار معرفی و اطلاعرسانی کم است، درحالیکه میتوان نتایج پژوهشها را منتشر و منعکس کرد تا در سطح بینالمللی فعالیتهایمان معرفی شود. البته در چند ساله اخیر چه در زمینه میزان بازدیدکننده و چه انعکاس فعالیتها و پژوهشها، وضعیت کمی بهتر شده است. همچنین در این راستا، پیشنهادی به وزارت آموزش و پرورش ارائه دادیم مبنی بر اینکه معرفی فعالیت و ماهیت مجموعه باغ گیاهشناسی در کتابهای درسی گنجانده شود تا کودکان و نوجوانان آشنایی بهتری پیدا کنند و حافظ طبیعت باشند. متاسفانه امروزه مسابقه تخریب طبیعت رواج پیدا کرده و به بهانهها و روشهای مختلف به محیط زیست آسیبهای جبرانناپذیری میزنیم.»
مجموعهای کمنظیر از آثار پژوهشی در حوزه منابع طبیعی
با دو ساعت پیادهروی در فضایی دلنواز و آکنده از اکسیژن خالص، بدون هیچگونه احساس خستگی به ساختمان اداری برگشتیم تا دقایقی نیز با چند تن دیگر از مدیران مجموعه به گفتوگو بنشینیم.
محمد متینیزاده؛ عضو هیأت علمی بخش جنگل موسسه تحقیقات، جنگلها و مراتع کشور و مشاور و رئیس حوزه ریاست موسسه، درباره ساختار و اولویتهای تحقیقاتی این مجموعه توضیحاتی ارائه داد:
«باغ گیاه شناسی سال 1347 تاسیس و چند سال بعد با موسسه تحقیقات، جنگلها و مراتع کشور ادغام شد. اواخر دهه 70 ساختار موسسه در بخشهای تحقیقاتی مختلف شکل گرفت و امروز در 10 بخش فعالیت میکند و وظیفه کلی آن سیاستگذاری منابع طبیعی در دیسیپلینهای مختلف همچون جنگل، مرتع و بیابان، گیاهان دارویی، زیستفناوری، حراست و حفاظت در سطح کشور است.
در هر استان کشور با توجه به نوع منابع طبیعی آن منطقه یک مرکز تحقیقات شکل گرفته که در آنها روی حفاظت، تنوع، احیای زیستی و ... تحقیق می شود. بهعنوان مثال در استانهای شمالی بیشتر تمرکز ما روی جنگل بوده و به این جهت تخصص بیشتر نیروهای آن مرکز در زمینه جنگل است. در استان یزد بخشی از تمرکز روی بیابان و بخشی نیز روی مراتع است، ولی جنگل اولویت اصلی نیست. در شوراهای راهبردی با حضور متخصصان موسسه درباره پروژههای تحقیقاتی بحث و نتیجهگیری میشود که در نتیجه این جلسات، اسناد راهبردی تهیه و پروژهها در اختیار گروههای تحقیقاتی قرار میگیرد. هرآنچه به نام منابع طبیعی و دشواریهای آن و همچنین در جهت حفظ منابع طبیعی مطرح است، در این موسسه مورد توجه قرار میگیرد.
حدود 250 عضو هیأت علمی و دو برابر آن محقق در سراسر کشور داریم که در ستاد و مراکز در اجرای طرحهای تحقیقاتی در زمینههای مختلف به ما کمک میکنند. از ابتدا سعی بر این بوده که خروجی موسسه به اشکال مختلف معرفی و در اختیار علاقهمندان این حوزه قرار گیرد. یکی از راههای معرفی فعالیتها، کتابهایی است که به همت اداره انتشارات به چاپ میرسند. موسسه یکی از اصلیترین و قویترین مجموعههای چاپی ایران و دنیا را در زمینه مورد بحث دارد.
از اواخر دهه 70، موسسه به مرور برای دریافت مجوز هشت مجله علمی و تخصصی اقدام کرد که از جمله آنها میتوان به «جنگل و صنوبر»، «مرتع و بیابان» و «طبیعت ایران» اشاره کرد که با طی مدارج علمی امروزه هرکدام از این نشریات در رده اول یا دوم حوزه کاری خود قرار دارند. مجله «طبیعت ایران» در سه ساله اخیر از سوی موسسه به چاپ میرسد که قالب آن از سوی وزارت علوم نیز مورد توجه قرار گرفته و بهعنوان یکی از رفرنسهای این حوزه مورد استفاده قرار میگیرد.»
پروپوزالهایی که کتاب میشوند
سید موسی صادقی؛ مدیریت هماهنگی، امور پژوهشی و علمی موسسه تحقیقات، جنگلها و مراتع کشور نیز دقایقی درباره اولویتهای پژوهشی موسسه بهویژه در زمینه انعکاس فعالیتها و فرهنگسازی، سخن گفت:
«مادر کارهای پژوهشی کشور در حوزه منابع طبیعی با تاکید بر پوشش گیاهی و عوامل مرتبط با بسترهای طبیعی، این مجموعه است. محققان موسسه با توجه به اولویتهای پژوهشی تعریف شده، یک پروپوزال تدوین میکنند. این پروپوزالها پس از فرایندی که در کمیتههای تخصصی و کمیته علمی - فنی موسسه طی میکنند، نهایتا بعد از تصویب، برای اجرا دستور ابلاغ میگیرند. با توجه به موضوعیت پروپوزال، مورد پژوهشی میتواند در تمامی کشور یا بخشی از آن به اجرا درآید. پس از اجرا، گزارشهای نهایی تهیه و تدوین میشود که میتواند از دل آن یک مقاله یا کتاب علمی به زبانهای فارسی یا انگلیسی استخراج شود و یا به طرحهای عملیاتی منجر شود. در نهایت همه دستاوردها در سمینارها و کنفرانسهای ملی و بینالمللی ارائه میشوند.
اداره ترویج و انتقال یافتههای تحقیقاتی در کنار اداره انتشارات و مستندسازی در زمینه چاپ و مستندسازی نتیجه تحقیقات، فعالیت میکند. این دستاوردها با زبان و ادبیاتی تدوین میشود که علاوه بر علاقهمندان، دانشجویان و اهالی این حوزه، برای کارشناسان بخش اجرا در حوزه منابع طبیعی نیز قابل استفاده باشد. در ادامه با همکاری معاونت آموزش و تحقیقات وزارت کشاورزی و ادارهکل آموزش و ترویج سازمان جنگلها و مراتع کشور سروکار داریم تا بتوان به روشهای مختلف مجموعه فعالیتها را ترویج و فرهنگسازی کرد.»
معرفی 149 تیره گیاهی در قالب 94 جلد کتاب فِلور
بخش عمدهای از نتایج کارهای تحقیقاتی و فعالیتهای موسسه تحقیقات، جنگلها و مراتع کشور و باغ گیاهشناسی ملی ایران، از طریق بخش انتشارات این مجموعه چاپ و در اختیار جامعه علمی و علاقهمندان این حوزه قرار میگیرد.
سکینه لطفینسب اصل؛ عضو هیأت علمی بخش تحقیقات بیابان و رئیس اداره مستندسازی، کتابخانه و مرکز اسناد منابع طبیعی ایران، درباره فعالیتهای انتشاراتی و چاپ کتاب در زمینههای مرتبط با فعالیت مجموعه توضیح داد:
«انتشارات از سال 1349 با اولویت چاپ و انتشار نتایج حاصل از تحقیقات پژوهشگران و موسسه و با هدف تشویق محققان برای انتشار یافتههایشان و اینکه بتوان این نتایج را بهصورت کاربردی ترویج کرد، کار خود را آغاز کرده است. انتشار این پژوهشها میتواند به تقویت بنیه علمی و دانشگاهی کشور کمک کند. همچنین سازمانهای اجرایی از طریق در اختیار داشتن این یافتهها میتوانند این پژوهشها را به مرحله اجرا برسانند.
در مدت 49 سال فعالیت واحد انتشارات موسسه تاکنون، 612 عنوان کتاب در موضوعاتی همچون مرتع، بیابان، گیاهان دارویی، چوب، گیاهشناسی و دیگر موضوعات مرتبط با این حوزه به چاپ رسیده است. تمامی مراحل چاپ و انتشار از طرح موضوع، داوری، ویراستاری علمی و ادبی و ... همه کتابها با هماهنگی و مجوز کمیته انتشارات صورت می گیرد که اعضای آن از خبرگان حوزه منابع طبیعی هستند.
یکی از کارهای برجسته ما در حوزه انتشارات، تصویب معرفی 149 تیره گیاهی در قالب 94 جلد کتاب تحت عنوان فلورهای فارسی است که مورد توجه نیز قرار گرفت. در هریک از این عناوین، 125 گونه گیاهی با تصاویر رنگی و شرح و توضیحات کافی، معرفی میشود. تاکنون 27 عنوان از فلورها به چاپ رسیده و جلد بیستوهشتم نیز در دست چاپ است. پیشبینی میشود تا پایان امسال حدود 20 عنوان دیگر از این مجموعه را نیز چاپ و منتشر کنیم. هشت مجله نیز در انتشارات منتشر میشود که 6 نشریه علمی - پژوهشی، یک نشریه به زبان انگلیسی و مجله «طبیعت ایران» نیز عمومیتر است. این مجله یک دیدگاه جدید است که در حوزه منابع طبیعی حرفهای زیادی برای گفتن دارد. جامعه هدف آن هم متخصصان، هم نهادهای اجرایی و هم عموم علاقهمندان به محیط زیست و منابع طبیعی است.»
کتابخانهای با 13 هزار کتاب چاپی فارسی و غیرفارسی
کتابخانه تخصصی منابع طبیعی، یکی دیگر از بخشهای این مجموعه است که همزمان با احداث باغ گیاهشناسی ملی ایران کار خود را آغاز کرده و امروزه در ساختمانی دو طبقه به فعالیت مشغول است. زهراسادات سجادی؛ کارشناس ارشد کتابداری در گفتوگو با ایبنا به معرفی این کتابخانه و منابع موجود در آن پرداخت:
«از بدو تاسیس موسسه در سال 1347، هسته اولیه کتابخانه شکل گرفت. فضای کنونی کتابخانه با مساحتی نزدیک به 600 مترمربع در دو طبقه از سال 1390 افتتاح شده است که طبقه زیرین مربوط به کتابهای مرجع و آرشیو مجلات است.
در این مجموعه که یکی از گستردهترین و غنیترین کتابخانههای حوزه منابع طبیعی در سطح خاورمیانه است، حدود هفت هزار منابع چاپی غیرفارسی و حدود 6 هزار منابع چاپی فارسی وجود دارد. همچنین یکهزار و 450 مورد پایاننامه، دو هزار و 521 نقشه توپوگرافی، 580 گزارش طرحهای تحقیقاتی، 209 عنوان مجله فارسی و 757 عنوان مجله غیرفارسی نیز در این کتابخانه نگهداری میشود.
چندین هزار منبع الکترونیکی فارسی و غیرفارسی نیز در اختیار داریم و طبق برنامهریزی صورت گرفته درنظر داریم که به مرور تمامی کتابهای چاپی را بهصورت الکترونیکی نیز عرضه کنیم. در حال حاضر حدود یکهزار و 300 عنوان کتاب الکترونیک داریم. حدود دو هزار و 400 کتاب الکترونیکی نیز در اختیار داریم که منابع چاپی آنها در کتابخانه موجود نیست.
استفاده از خدمات این کتابخانه برای عموم پژوهشگران و علاقهمندان آزاد است. بیشتر مراجعان و اعضای کتابخانه را استادان و اعضای هیأت علمی دانشگاهها، دانشجویان و پژوهشگران شامل میشوند. برای تأمین منابع کتابخانه، درخواستها و نیازها در کمیته تخصصی بررسی و درباره خرید کتاب تصمیمگیری میشود و پس از برآورد قیمت، کتابهای موردنیاز معمولا بهصورت سالیانه خریداری میشود. بسیاری از استادان و همکاران موسسه، خودشان مولف یا مترجم هستند و نسخهای از کتابشان را به کتابخانه هدیه میکنند. همچنین تمامی دانشجویانی که اساتید آنها با این موسسه همکاری میکنند نیز موظف هستند که یک نسخه از پایاننامه خود را به کتابخانه اهدا کنند.»
نظر شما