سرویس تاریخ خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - محمد علی نیازی- پژوهشگر فلسفه؛ رویداد گفتوگو درباره کتابِ «ولی افتاد مشکلها» کتابی که ماجرای ملیشدن صنعت نفت ایران را از زبان راویانی واقعی و خیالی روایت میکند؛ ماجرایی بزرگ که به شکست میانجامد و ماجرایی کوچک و عاطفی که به ثمر میرسد روز شنبه ۲۲ آذر برگزار شد.
در این رویداد، فریدون مجلسی، نویسنده کتاب، محمود کاشانی، حقوقدان و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی، داریوش رحمانیان، استاد تاریخ دانشگاه تهران، بهرام پروین گنابادی، استاد و مدیرگروه ادبیات دانشگاه آزاد تهران شمال، و محمدعلی نیازی، پژوهشگر فلسفه، حضور داشتند و به بررسی روایتها و لایههای مختلف این اثر پرداختند.
عکسها از: معین الدین خُدّامی
در آغاز، محمدعلی نیازی، مجری رویداد، با اشاره به کتابِ «ولی افتاد مشکلها» گفت: این کتاب داستانی تاریخی از استاد فریدون مجلسی است که توسط انتشارات مروارید منتشر شده؛ روایتی برخاسته از دل حوادث تلخوشیرین تاریخ معاصر ایران. داستانی که شکست و امید، عقلانیت و هیجان، و سیاست و عشق را در کنار هم پیش میبرد؛ از هیجان وحدتآفرین آغاز نهضت ملی تا فروپاشی پس از رویداد ۲۸ مرداد.
تاریخ معاصر ایران سرشار از حوادث و رویدادهای بزرگ سیاسی، اجتماعی و تاریخی است که هر یک تأثیری ژرف بر سرنوشت این سرزمین برجای گذاشتهاند. برخی از این رخدادها پیامد بیتدبیریها و تصمیمهای نادرست حاکمان بودهاند و برخی دیگر حاصل سالها مقاومت و مبارزه مردم برای دستیابی به حقوق خود. یکی از مهمترین این رویدادها، ملیشدن صنعت نفت در ۳۱ اسفند ۱۳۲۹ است؛ رخدادی که در آغاز میتوانست نویدبخش آیندهای روشن و ایرانی آزاد باشد، اما در عمل، بهدلیل مشکلات متعدد، با وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به شکست انجامید و رخوت و ناامیدی را بر فضای سیاسی و اجتماعی کشور حاکم کرد. ملیشدن نفت و پیامدهای آن، همواره از مهمترین موضوعات تاریخ معاصر ایران بوده و آثار متعددی به بررسی آن پرداختهاند.
روایت نویسنده از نوشتن تاریخ در قالب داستان
فریدون مجلسی، دیپلمات و نویسنده کتاب، در این رویداد گفت: «اینکه چرا این کتاب را نوشتم، پاسخ سادهای ندارد. پرداختن به جدیترین و خشنترین مسائل تاریخی که خودمان با آنها زیستهایم و تبدیل آنها به داستان، کاری دشوار است. داستان باید نرمش و کشش داشته باشد، در حالیکه تاریخ، بهویژه تاریخ مکتوب، اغلب خشکتر از خود واقعه است.»
وی توضیح داد: «ما با بسیاری از این موضوعات بزرگ شدهایم. برخی از حاضران، از جمله آقای دکتر شمس اردکانی، از معدود بازماندگانی هستند که آن وقایع را به چشم دیدهاند. ما آن زمان نوجوان یا حتی کوچکتر بودیم، اما در فضایی سیاستزده رشد کرده بودیم. شخصاً معتقدم در گذر زمان از آن تجربهها درس گرفتم و از تعصب فاصله گرفتم. نویسندهای که میخواهد رُمانی مبتنی بر تحقیق بنویسد، ناگزیر باید تا حد امکان غیرجانبدار باشد، هرچند کنار گذاشتن کامل احساسات انسانی ممکن نیست.»
مجلسی با اشاره به دو وجه اصلی کتاب گفت: «کتاب هم به اصل ملیشدن نفت میپردازد و هم به وقایع پس از آن. من با دلایل محکم، موافق اصل ملیشدن نفت بوده و هستم و اختلافهای بعدی چیزی از ارزش این اقدام تاریخی کم نمیکند. اما مسئله، تحقق منافع ملت ایران بود؛ اینکه چگونه میتوان از منابع بهرهبرداری کرد.»
وی ادامه داد: «ملیشدن نفت برای همیشه با نام دکتر مصدق و آیتالله کاشانی گره خورده است. تمرکز من بر دکتر مصدق ناظر به نگاه حقوقی ایشان است. سیاست، دادگاه نیست؛ عرصه مواجهه با واقعیتهاست و گاه نیازمند معامله و انعطاف.»
مجلسی افزود: «ملیکردن نفت نیازمند توان مدیریتی، فنی و علمی بود. هنوز هم، پس از هفتاد سال، با کمبود دانش و فناوری مواجهایم. در آن زمان، بهجای همکاری واقعبینانه، تحت تأثیر شعارهای احساسی، مسیر مصادره را در پیش گرفتیم که پیامدهای سنگینی بههمراه داشت.»
وی درباره عنوان کتاب گفت: «عنوان اولیه کتاب «اسیر افتخار» بود، اما در روند انتشار تغییر کرد. با این حال، تلاش من روایت وقایع و نقش افراد بدون ورود به جدال بود. بهعنوان فردی سکولار، همچنان به گفتوگو و دوستی، حتی با وجود اختلاف نظر، پایبندم.»
حسادت؛ خط پنهان تاریخ
بهرام پروین گنابادی، پژوهشگر و استاد ادبیات فارسی، در این نشست گفت: «من از منظر محتوای سیاسی اظهارنظر نمیکنم، اما از نظر فرم، با اثری مواجهایم که در سنت روایت حکایتمحور ادبیات فارسی جای میگیرد.»
وی با اشاره به جایگاه رُمان در دنیای مدرن افزود: «وقایع سال ۳۲ باعث شکلگیری ژانرهای مهمی در ادبیات معاصر ایران شد؛ از شعرهای اخوان ثالث تا رُمانها و روایتهای داستانی. آقای مجلسی نیز در همین مسیر حرکت کردهاند.»
پروین گنابادی گفت: «این اثر رُمان کلاسیک نیست، اما نثر پاکیزه، آغاز جنایی با ماجرای قتل افشارطوس و عنصر عشق نجیبانه، کشش بالایی به روایت داده است. پایان باز داستان نیز قضاوت نهایی را به خواننده واگذار میکند.»
وی تأکید کرد: «کتاب میان رُمان تاریخی، خاطره و گفتوگو قرار میگیرد. نگاه چندجانبه، پرهیز از تندروی و طرح دیدگاههای مختلف، از نقاط قوت آن است. حسادتهای فردی، بهعنوان خط پنهان تاریخ، در کتاب بهخوبی برجسته شده است.»
نفت؛ گِره اصلی منافع انگلستان
محمود کاشانی، حقوقدان، در این رویداد گفت: «اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰، برخلاف اصول حقوق بینالملل و علیرغم اعلام بیطرفی کشور رخ داد. هدف اصلی انگلستان، کنار زدن رضاشاه و کنترل ساختار سیاسی ایران بود.»
وی دهه ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ را یکی از درخشانترین دورههای مبارزات دموکراسیخواهانه ملت ایران دانست و افزود: «نهضت ملی نفت فراتر از یک اندیشه وارداتی، به بلوغی در حد دموکراسیهای پیشرفته رسید.»
کاشانی با طرح این پرسش که چرا نهضت ملی شکست خورد، گفت: «نهضتی با پشتوانه مردمی و پارلمان قدرتمند، در مدت کوتاهی شکست خورد؛ زیرا منافع انگلستان به خطر افتاده بود.»
وی افزود: «در این کتاب، قتل افشارطوس، نقش حزب توده و ماهیت رویداد ۲۸ مرداد بهدقت بررسی شده و تلاشی جدی برای فهم پیچیدگیهای این دوره صورت گرفته است.»
تاریخ؛ چاهنشین و ماهنشینساز
داریوش رحمانیان، استاد تاریخ، در پایان نشست گفت: «یکی از گرفتاریهای جدی ما، شتابزدگی در دوگانهسازی است؛ نگاهی که برخی را به چاه و برخی را به ماه میفرستد.»
وی افزود: «در تاریخ، نه صفر داریم و نه صد؛ بلکه با طیفی از موقعیتها روبهرو هستیم. موافقت یا مخالفت نسبی، امری طبیعی و حتی ضروری است.»
رحمانیان تأکید کرد: «این کتاب نقاط قوت مهمی دارد و نگاه دیپلماتیک، معتدل و آسیبشناسانه آن ارزشمند است؛ هرچند در برخی موارد، سادهسازیهایی وجود دارد که محل نقد است.»
وی در پایان گفت: «عنوان «ولی افتاد مشکلها» بسیار دقیق است. ما آرمانهای بزرگی داشتیم، اما راه تحقق آنها را ساده پنداشتیم. اگر گفتوگو را جایگزین دشمنسازی کنیم، شاید بتوانیم تاریخ را بهتر بفهمیم و مداراتر زندگی کنیم.»
نظر شما