به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، «چهارشنبه‌سوری» که با نام‌ جشن چهارشنبه پایان سال نیز شناخته می‌شود، یکی از جشن‌های ایرانی است که در شب واپسین چهارشنبه سال (از غروب سه‌شنبه) برگزار می‌شود و نخستین جشن از مجموعه جشن‌ها و مناسبت‌های نوروزی است. در شاهنامه فردوسی اشاره‌هایی درباره بزم چهارشنبه‌ای در نزدیکی نوروز وجود دارد که نشان‌دهنده کهن بودن این جشن است. مراسم سنتی مربوط به این جشن ملی، از دیرباز در فرهنگ سنتی مردمان ایران زنده نگاه داشته شده‌ است.

کتایون مزداپور، نویسنده و پژوهشگر، درباره ارتباط چهارشنبه‌سوری با آیین زرتشتی چنین می‌نویسد: «جشن‌ها و آیین‌های ایرانی به همه ایرانیان تعلق داشته‌ و دارند. بسیاری از آن‌ها به دوران پیش از مهاجرت آریاییان به این سرزمین بازمی‌گردند و خیلی از آن‌ها هرگز زرتشتی نبوده‌اند، مثل چهارشنبه سوری.»

با حمید سفیدگر، پژوهشگر فرهنگ عامه، درباره چهارشنبه‌سوری گفت‌وگویی داشته‌ایم که در پی می‌آید.



ابتدا کمی از پیشینه چهارشنبه سوری بگویید؟
چهارشنبه سوری، مثل بسیاری از آیین‌ها و مراسم ایران، به قبل از اسلام برمی‌گردد و قدمت آن به دوره کشاورزی بازمی‌گردد. آیین‌های بسیاری در دوره کشاورزی اتفاق می‌افتاد که چهارشنبه‌سوری هم یکی از آنها است. امروزه در فلات ایران، مراسم چهارشنبه‌سوری را یک بار انجام می‌دهند و به همین مناسبت، چهارشنبه آخر سال را جشن می‌گیرند. اما در گذشته و بر اساس عناصر اربعه، این مراسم در 4 چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شد. اکنون در آذربایجان ایران هم این رسم چهارگانه منسوخ شده است. اما همچنان در جمهوری آذربایجان به صورت چهارگانه اجرا می‌شود.
 
شیوه کهن مراسم چهارشنبه سوری به چه صورت بود؟
در چهارشنبه، صبح اول وقت، از سر چشمه آب می‌آوردند. این آب متبرک بود. آن را به احشام و حیوانات‌شان می‌پاشیدند و اول صبح از آن می‌خوردند. اعتقاد داشتند کسی که از آن بخورد تا آخر سال بعد، مریض نمی‌شود. از سوی دیگر در اجرای چهارگانه‌ آن، هر بار با تاکید بر یکی از عناصر چهارگانه طبیعی؛ آب، باد، خاک، آتش اجرا می‌شد. مثلا در چهارشنبه خاک به این صورت بود که باد گرم ملایمی می‌وزید، برف آب می‌شد و خاک پیدا می‌شد. این نکته را هم در نظر داشته‌ باشید که به لحاظ آب و هوایی هم چهارشنبه اول اسفند با چهارشنبه آخر سال، تفاوت بسیاری دارد.
 
چرا بر اجرای چهارگانه آن تاکید شده است؟
عدد چهار در بسیاری از آیین‌ها و ادیان، مانند عدد هفت و چهل مقدس است. عدد چهار در بسیاری از آیین‌های پیش از اسلام، تقدس داشته و بعد از اسلام هم در این آیین، خودش را حفظ کرده است. البته با وجود تقدس عدد چهار در پیش از اسلام، بعد از اسلام هم تقدسش را با ارجاع به چهار خلیفه اول مسلمانان حفظ کرد. البته قبل از اسلام به عناصر اربعه تاکید داشت. هر چند که این نکته را هم خیلی با احتیاط می‌توان مطرح کرد.
 


تاکید بر آتش در چهارشنبه‌سوری به خاطر چیست؟
آتش پیش از اسلام مقدس بود. چون گرمای زمین از آتش بود و انسان، بعد از کشف آتش، راحت‌تر زندگی کرد. آتش برای ایرانیان هم از پیش از اسلام، مقدس بود. از سوی دیگر، شعری که در هنگام پریدن از روی آتش می‌خوانند هم به همین نکته اشاره دارد؛ «زردی من از تو/ سرخی تو از من» یعنی همه بیماری‌ها و مریضی‌ها را در آتش می‌‌ریزم و از روی آن می‌پرم. پس آتش، انسان را از پلیدی‌ها و بیماری‌ها پاک می‌کند.
 
چرا آیین‌های ایرانی به دست فراموشی سپرده می‌شوند؟
هر آیین باید در زمان خودش بررسی شود. در کشورهای دیگر این طور نیست که آیین‌ها را به امان خودشان رها کنند بلکه آداب و رسوم را در بستر تاریخی خودشان بررسی می‌کنند. در حالی که ما پیشینه بسیاری از این آیین‌ها را نمی‌دانیم. در تلویزیون و رسانه‌ها هم خیلی کم به آیین‌ها پرداخته می‌شود و بسیاری از پژوهشگران این حوزه به صورت مستقل به این موضوع می‌پردازند. به همین دلیل هم شکاف عظیمی بین نسل‌های قدیم و جدید وجود دارد.