سرویس بین‌الملل خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - الهه شمس: ادبیات فارسی، به مثابه یکی از تابناک‌ترین تجلیات فرهنگ و تمدن ایرانی، همواره نقشی فراتر از مرزهای جغرافیایی ایران ایفا کرده و در گستره‌ای پهناور از قلمرو عثمانی و شبه‌قاره هند تا آسیای مرکزی ترک‌زبان، تأثیرات عمیق و پایداری بر جای نهاده است. این گستره تأثیر، که الهام‌بخش چهره‌های برجسته جهانی چون یوهان ولفگانگ فون گوته، رالف والدو امرسون، ماتیو آرنولد و خورخه لوئیس بورخس بوده، خود گواهی بر غنا و پویایی این میراث کهن است.

با این وجود، و چنانکه در طلیعه مجموعه سترگ «تاریخ ادبیات فارسی» (A History of Persian Literature) نیز به درستی اشاره شده، این گنجینه عظیم به نسبت اهمیت و وسعت خود، تا پیش از این، کمتر مورد بررسی جامع، نظام‌مند و چندوجهی قرار گرفته بود که بتواند تمامی ابعاد و دوره‌های آن را با رویکردی تحلیلی و انتقادی پوشش دهد. مجموعه چند جلدی «تاریخ ادبیات فارسی»، که با سرویراستاری دانشمند فقید، احسان یارشاطر و با همیاری و مشارکت جمعی از برجسته‌ترین ایران‌شناسان و متخصصان ادبیات فارسی در سراسر جهان تدوین و منتشر شده است، پاسخی درخور و عالمانه به این نیاز دیرینه و تلاشی ستودنی برای ارائه تاریخی نوین، مفصل و مبتنی بر آخرین دستاوردهای پژوهشی از این عرصه پهناور و پربار است. این مجموعه، که در ابتدا برای هجده جلد اصلی و چندین جلد مکمل و همچنین گلچینی از ترجمه‌ها برنامه‌ریزی شده بود، در حقیقت کوششی است برای تثبیت جایگاه ممتاز ادبیات فارسی به منزله یکی از مهم‌ترین دستاوردهای فرهنگی ایرانی و ارائه نمونه‌های گسترده، روشنگر و تحلیل‌شده از آثار ادبی با رویکردی انتقادی و افق‌هایی تازه.

معرفی مجموعه و اهداف کلان آن: ترسیم چشم‌اندازی نوین

پروژه عظیم «تاریخ ادبیات فارسی» با هدف بنیادین ارائه یک چشم‌انداز کامل، چندبعدی و تحلیلی از سیر تطور و تکامل ادبیات فارسی از دوران باستان و ریشه‌های کهن آن تا عصر حاضر و تحولات نوین آن شکل گرفته است. انتشار مجلدات این مجموعه، که از سال ۲۰۰۸ میلادی توسط انتشارات I.B. Tauris (وابسته به Bloomsbury) و با پشتیبانی نهادهای معتبری چون مرکز مطالعات ایرانی دانشگاه کلمبیا و بنیاد میراث ایرانی آغاز شد و تاکنون نیز ادادمه دارد نقطه عطفی در مطالعات ایران‌شناسی و تاریخ ادبیات فارسی به شمار می‌رود.

این مجموعه فراتر از بررسی گونه‌های شناخته‌شده و کلاسیک شعر و نثر فارسی، دامنه کاوش خود را به حوزه‌هایی گسترش داده است که غالباً در تاریخ‌نگاری‌های ادبی پیشین کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. از جمله این حوزه‌ها می‌توان به ادبیات ایران پیش از اسلام و متون به جای مانده به زبان‌های اوستایی، پارتی و پهلوی، ادبیات غنی و متنوع شفاهی زبان‌های ایرانی (شامل کردی، پشتو، بلوچی، آسی، فارسی و تاجیکی)، سنت پربار و دیرپای تاریخ‌نگاری فارسی، و همچنین جریان‌ها و چهره‌های شاخص ادبیات معاصر ایران اشاره کرد.

هر جلد از این مجموعه به یک دوره تاریخی، یک گونه ادبی خاص، یا یک حوزه موضوعی مشخص اختصاص یافته و تألیف یا ویرایش آن بر عهده متخصصان طراز اول و صاحب‌نظر در همان زمینه بوده است. رویکرد کلی حاکم بر تمامی مجلدات، فاصله‌گیری از توصیفات صرفاً تاریخی یا زندگینامه‌ای و حرکت به سوی تحلیل انتقادی آثار، شناسایی جریان‌های فکری و ادبی، بررسی دقیق تأثیرات متقابل فرهنگی و اجتماعی، و ارائه تفسیری نوین و مستدل از میراث گران‌سنگ ادبی ایران است. هدف اصلی تدوین‌کنندگان، ایجاد یک منبع مرجع استاندارد، جامع و بنیادین برای پژوهشگران، دانشگاهیان، دانشجویان و تمامی علاقه‌مندان به ادبیات فارسی در سراسر جهان بوده است؛ منبعی که نه تنها بتواند خلاءهای موجود در مطالعات پیشین را تا حد زیادی مرتفع سازد، بلکه با طرح پرسش‌های نو و ارائه دیدگاه‌های تازه، افق‌های جدیدی را برای پژوهش‌های آتی در این حوزه بگشاید.

این مجموعه با بهره‌گیری از آخرین دستاوردهای علمی و پژوهشی در حوزه ایران‌شناسی و نقد ادبی، و با نگاهی دقیق و موشکافانه به متون اصلی، تلاش دارد تا درک عمیق‌تری از پیچیدگی‌ها، غنای مفهومی و هنری، و تداوم و تحول این سنت ادبی کهن و پویا ارائه دهد. پوشش زبان‌های ایران باستان، میانه و نو، و همچنین توجه به تأثیر ادبیات فارسی بر فرهنگ و ادب مناطق همجوار نظیر امپراتوری عثمانی، شبه‌قاره هند و آسیای مرکزی، از دیگر ویژگی‌های برجسته این مجموعه است که بر جامعیت و اهمیت آن می‌افزاید.

ساختار و محتوای مجلدات برجسته: سفری در اعماق ادب پارسی

این مجموعه سترگ، با ساختاری منسجم و فصولی تخصصی که هر یک به قلم یکی از صاحب‌نظران برجسته نگاشته شده، خواننده را به سفری روشنگر در ادوار، انواع و ابعاد گوناگون ادبیات فارسی رهنمون می‌شود. در ادامه، به معرفی برخی از مجلدات منتشر شده و محتوای کلیدی آنها با ذکر سال انتشار و ویراستاران / نویسندگان اصلی می‌پردازیم:

• جلد اول: معرفی کلی به ادبیات فارسی (General Introduction to Persian Literature)

  این مجلد که به کوشش جی. تی. پی. دِ بروین (J.T.P. de Bruijn) تدوین و در ۳۱ اکتبر ۲۰۰۸ منتشر شد، به عنوان مدخلی ضروری و بنیادین برای کل مجموعه عمل می‌کند. در این جلد، مضامین، درون‌مایه‌ها، ویژگی‌های سبکی و ساختاری مشترک و بنیادینی که در شاخه‌های گوناگون مطالعات ادبیات فارسی به چشم می‌خورند، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و چارچوب مفهومی لازم برای درک بهتر و عمیق‌تر مجلدات تخصصی‌تر فراهم می‌آورد. این مقدمه ارزشمند، به درستی سرآغازی شایسته برای مجموعه‌ای مرجع و نوآورانه توصیف شده است و به نقش ادبیات فارسی به مثابه «تجربه زیسته ایرانی» و تأثیر آن بر اندیشمندان جهانی می‌پردازد.

• جلد هفدهم (جلد مکمل اول): ادبیات ایران پیش از اسلام (Literature of Pre-Islamic Iran)

  این جلد که با همکاری و ویرایش رونالد ای. امریک (Ronald E. Emmerick) و ماریا ماکوچ (Maria Macuch) در ۳۱ اکتبر ۲۰۰۸ به زیور طبع آراسته شد، به بررسی و تحلیل مهم‌ترین منابع و متون ادبی موجود به زبان‌های ایرانی باستان و میانه، از جمله اوستایی، پارتی و پهلوی (از دوره هخامنشی و اشکانی تا پایان دوره ساسانی) می‌پردازد. این مجلد با تمرکز بر متونی که نقش بسزایی در شکل‌گیری ذهنیت فرهنگی، اسطوره‌ای و زبانی شاعران و نویسندگان بزرگ فارسی‌زبان در دوره‌های اسلامی داشته‌اند، منبعی اساسی و راهنمایی ارزشمند برای مطالعه سنت‌های ادبی ایران پیشااسلامی و پیوند آن با ادوار بعدی محسوب می‌شود.

• جلد هجدهم (جلد مکمل دوم): ادبیات شفاهی زبان‌های ایرانی: کردی، پشتو، بلوچی، آسی، فارسی و تاجیکی (Oral Literature of Iranian Languages: Kurdish, Pashto, Balochi, Ossetic, Persian and Tajik)

  این جلد که با ویرایش فیلیپ جی. کراین‌بروک (Philip G. Kreyenbroek)، اولریش مارزولف (Ulrich Marzolph) و سه همکار دیگر در ۱۹ مه ۲۰۱۰ منتشر گردید، به دو حوزه مهم اما غالباً کمتر پژوهش‌شده در مطالعات جدید ایران‌شناسی می‌پردازد: از یک سو، ادبیات شفاهی و مردمی ایران، تاجیکستان و افغانستان فارسی‌زبان، و از سوی دیگر، ادبیات مکتوب و به ویژه شفاهی اقوام کرد، پشتون، بلوچ و آسی. این رویکرد جامع‌نگر، گستره مطالعات ادبیات ایرانی را به فراسوی متون کلاسیک و رسمی فارسی گسترش داده و با معرفی و تحلیل این ذخایر غنی، به تنوع و کمال مجموعه افزوده و خلأ پژوهشی قابل توجهی را در این حوزه پر می‌کند.

• تاریخ‌نگاری فارسی (Persian Historiography)

  این مجلد که با مشارکت احسان یارشاطر و دو تن دیگر از نویسندگان، در ۲۷ ژانویه ۲۰۱۲ منتشر شد، مروری اساسی، تحلیلی و ضروری بر سنت طولانی، پربار و متنوع تاریخ‌نگاری به زبان فارسی از آغاز تا دوران معاصر ارائه می‌دهد. با برجسته‌کردن مضامین کلیدی، روش‌های تألیف، رویکردهای ایدئولوژیک و تحولات سبکی در این سنت غنی، این اثر به منبعی ضروری و مرجع برای پژوهشگران تاریخ و ادبیات ایران بدل شده است.

• ادبیات اوایل قرن بیستم: از دوره مشروطه تا رضا شاه (Literature of the Early Twentieth Century: From the Constitutional Period to Reza Shah)

  این جلد که با همکاری و نویسندگی علی‌اصغر سید-گهراب (A.A. Seyed-Gohrab) و ویرایش احسان یارشاطر در ۲۲ ژوئیه ۲۰۱۵ به چاپ رسید، به تحولات عمیق و گسترده ادبی در یکی از پرتلاطم‌ترین و سرنوشت‌سازترین دوران تاریخ معاصر ایران، یعنی از انقلاب مشروطه تا پایان دوره رضاشاه، می‌پردازد. تمرکز اصلی این مجلد بر ظهور و رشد شعر سیاسی و اجتماعی، ورود مردم عادی و مسائل اجتماعی به عنوان سوژه ادبی، تکوین و گسترش ادبیات داستانی مدرن (رمان و داستان کوتاه) و طنز فارسی، و همچنین بررسی آثار و اندیشه‌های چهره‌های شاخصی چون ایرج میرزا، ملک‌الشعرای بهار و صادق هدایت است.

• جلد دوم: شعر غنایی فارسی در دوره کلاسیک (۸۰۰-۱۵۰۰): قصیده، غزل و رباعی (Persian Lyric Poetry in the Classical Period (800-1500): Qasida, Ghazal, and Ruba’i)

  این مجلد که با ویرایش و نویسندگی بخش‌های مهمی توسط خود استاد احسان یارشاطر در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۰ منتشر شد، پژوهشی عمیق و گسترده درباره مهم‌ترین انواع شعر غنایی فارسی، یعنی قصیده، غزل و رباعی، از قرون اولیه پس از اسلام (حدود ۸۰۰ میلادی) تا پایان دوران تیموری و طلیعه عصر صفوی (حدود ۱۵۰۰ میلادی) ارائه می‌دهد. تحول و تطور این ژانرهای بنیادین شعری، ویژگی‌های ساختاری و مضمونی آنها، و نقش محوری آن‌ها در منظومه فکری و فرهنگی ادب فارسی به تفصیل مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. فصل‌های این جلد به تحلیل تطبیقی آثار شاعران برجسته از رودکی و شهید بلخی تا حافظ و جامی اختصاص دارد. مقدمه و یادداشت هیئت تحریریه بر این جلد، که پس از درگذشت استاد یارشاطر نگاشته شده، نشان از عمق علاقه، دانش وسیع و نگاه دقیق ایشان به این حوزه، به ویژه غزل فارسی، دارد.

• جلد پنجم: نثر فارسی (Persian Prose)

  این مجلد که در ۱ ژوئیه ۲۰۲۱ با همکاری احسان یارشاطر و بو اوتاس (Bo Utas) به عنوان ویراستار منتشر شد، گستره وسیع و متنوعی از اشکال و انواع نثر فارسی را در دوره‌های مختلف تاریخی به تصویر می‌کشد. از آثار زندگی‌نامه‌ای (تذکره‌ها و مناقب‌نامه‌ها)، متون تاریخ‌نگاری، متون تعلیمی و اخلاقی (نظیر پندنامه‌ها و سیاست‌نامه‌ها)، و رساله‌های علمی در حوزه‌های گوناگون گرفته تا آثار داستانی عامه‌پسند (حکایت‌ها، اساطیر و طنز عامه) در این مجلد مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته‌اند. فصل‌های تخصصی چون «گره‌گاه قرون وسطایی: جایگاه انشاء و هستی‌شناسی آن در سنت فکری ایرانی» به قلم کالین میچل، «رساله، مقاله و کتاب: مروری بر نثر تحلیلی و توضیحی فارسی» به قلم علی قیصری، «علم به زبان فارسی» به قلم زیوا وسل، «خوشنویسی» به قلم فرانسیس ریچارد، و «تحول نثر فارسی نوین» به قلم ایرج پارسینژاد از جمله مباحث کلیدی و روشنگر این جلد هستند. یکی از نکات برجسته و قابل تأمل این جلد، تحلیل دقیق شیوه‌های بلاغی و سبکی نثر فارسی در ادوار گوناگون و همچنین بررسی پیوندها و تأثیرات متقابل میان نثر و شعر فارسی است که اهمیت همیشگی میان‌متنی بودن را در این سنت ادبی آشکار می‌سازد. فصل‌هایی چون «جنبه‌های ادبی تاریخ‌نگاری» به قلم برت فرانگر و «داستان‌های سرگرم‌کننده و عامه‌پسند» به قلم مهران افشاری نیز از بخش‌های شاخص آن به شمار می‌روند.

• جلد سوم: شعر روایی فارسی در دوره کلاسیک (۸۰۰–۱۵۰۰): گونه‌های عاشقانه و تعلیمی (Persian Narrative Poetry in the Classical Period, 800–1500: Romantic and Didactic Genres)

  این مجلد که جدیدترین اثر منتشر شده از این مجموعه است و در سال ۲۰۲۳ به کوشش و ویراستاری محسن آشتیانی (Mohsen Ashtiany) و با حمایت بنیاد میراث ایرانی و مرکز احسان یارشاطر برای مطالعات ایرانی در دانشگاه کلمبیا به طبع رسیده، به بررسی گسترده، عمیق و چندوجهی شعر روایی فارسی در دوره کلاسیک (از حدود ۸۰۰ تا ۱۵۰۰ میلادی) اختصاص دارد. مباحثی چون «مثنوی‌های تعلیمی» (به قلم جی. تی. پی. دِ بروین)، که شامل بررسی اخلاق و تعالیم در ادب فارسی، نمونه‌های آغازین شعر روایی (با اشاراتی به رودکی، ابوشکور بلخی، فردوسی و اسدی طوسی) و ظهور و تکامل سنت مثنوی تعلیمی (با تمرکز بر آثار ناصرخسرو، سنایی، نظامی، عطار، سعدی و جامی) است؛ «مثنوی‌های عاشقانه پیش از صفویه» (نیز به قلم دِ بروین) با تحلیل آثاری چون وامق و عذرا، ورقه و گلشاه، و به ویژه ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی؛ و همچنین بررسی‌های عمیق و روشنگر پائولا اورساتی (Paola Orsatti) درباره «اشعار منظوم نظامی گنجوی و تأثیرات گسترده آن‌ها»، و تحلیل‌های جداگانه از شاهکارهای نظامی یعنی «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون» و «هفت پیکر»، از مهم‌ترین بخش‌های این جلد به شمار می‌روند. این جلد با ارائه تجزیه و تحلیلی چندوجهی از ساختار، مضامین، منابع و تأثیرات این آثار، تصویری جامع و دقیق از نقش‌آفرینی بی‌بدیل قصه‌پردازی و روایتگری منظوم در ادب کلاسیک فارسی ارائه می‌دهد.

احسان یارشاطر: سرویراستار و معمار مجموعه

نقش محوری و بی‌بدیل زنده‌یاد استاد احسان یارشاطر (زاده ۱۲۹۹ خورشیدی در همدان – درگذشته شهریور ۱۳۹۷/ سپتامبر ۲۰۱۸ در کالیفرنیا) به عنوان بنیان‌گذار، سرویراستار، ایده‌پرداز اصلی و نیروی محرکه خستگی‌ناپذیر مجموعه «تاریخ ادبیات فارسی» غیرقابل انکار و ستودنی است. استاد ممتاز مطالعات ایرانی در دانشگاه کلمبیا و بنیان‌گذار و سرویراستار دانشنامه ایرانیکا (Encyclopædia Iranica)، با دانش گسترده و عمیق خود در حوزه‌های مختلف ایران‌شناسی، همت والا، پشتکار مثال‌زدنی و عشق بی‌کران به فرهنگ، تاریخ و ادب ایران، این پروژه عظیم و تاریخ‌ساز را طراحی، هدایت و تا آخرین سال‌های حیات پربار خویش راهبری کرد. همانگونه که هیئت تحریریه مجموعه در یادداشت خود بر جلد شعر غنایی (جلد دوم) با تأثر و احترام اشاره کرده‌اند: «پویایی، استمرار انتشار و موفقیت مجلدات منتشرشده تا اینجا، تا حد زیادی وامدار انرژی خستگی‌ناپذیر، دانش گسترده و راهبری الهام‌بخش اوست.»

یارشاطر، علاوه بر نظارت دقیق علمی و ویرایشی بر تمامی مجلدات و انتخاب دقیق همکاران و نویسندگان، خود نیز مسئولیت ویراستاری و تألیف بخش‌های قابل توجهی از مجموعه، از جمله بخش عمده‌ای از جلد شعر غنایی فارسی را بر عهده گرفت. علاقه وافر و دیرینه وی به موسیقی اصیل ایرانی و شعر کلاسیک فارسی، و درک عمیق و شهودی‌اش از ظرایف و لطایف غزل فارسی – که آن را در مقدمه همان جلد، «شدیدترین، شخصی‌ترین و ژرف‌ترین بیان عشق، زیبایی و شور عرفانی» توصیف می‌کند – در کیفیت ممتاز و تحلیل‌های روشنگر این بخش از مجموعه به خوبی متجلی است. آثار تألیفی متعدد او چون «شعر فارسی در عهد شاهرخ یا آغاز انحطاط در شعر فارسی» (۱۹۵۵)، «داستان‌های ایران باستان» (۱۹۵۷)، و ویرایش آثار مرجعی چون جلد سوم «تاریخ کمبریج ایران» (The Cambridge History of Iran) در دو بخش ادبیات و تاریخ سیاسی، و همچنین سرپرستی پروژه عظیم ترجمه کامل «تاریخ طبری» به زبان انگلیسی در ۴۰ جلد (۱۹۷۹–۲۰۰۶)، همگی نشان از عمق دانش، وسعت دید، و تعهد کم‌نظیر او به اعتلا و معرفی فرهنگ و تمدن ایرانی در سطح جهانی دارند. بدون شک، مجموعه «تاریخ ادبیات فارسی» یکی از ماندگارترین و تأثیرگذارترین یادگارهای علمی او برای پژوهشگران و دوستداران فرهنگ ایران در نسل‌های آینده خواهد بود. مدیریت پروژه‌های کلان و نظام‌مند، از ویژگی‌های بارز کارنامه علمی اوست.

هیئت تحریریه و نویسندگان همکار: اجماع نخبگان

اعتبار، جامعیت و اهمیت علمی مجموعه «تاریخ ادبیات فارسی» تنها به نام و همت بلند استاد احسان یارشاطر محدود نمی‌شود، بلکه حاصل همکاری، همفکری و تلاش گروهی از برجسته‌ترین، مجرب‌ترین و صاحب‌نام‌ترین ایران‌شناسان، متخصصان ادبیات فارسی و پژوهشگران تاریخ و فرهنگ ایران از سراسر جهان است. هیئت تحریریه عمومی این مجموعه شامل نام‌های شناخته‌شده و معتبری چون محسن آشتیانی، جی. تی. پی. دِ بروین، دیک دیویس، احمد کریمی حکاک، فرانکلین لوئیس، و پل لوسنسکی است که هر یک سهم بسزایی در شکل‌گیری و پیشبرد این پروژه داشته‌اند.

در هر جلد نیز، چنانکه پیشتر اشاره شد، متخصصان طراز اول و صاحب‌نظر در آن حوزه خاص به عنوان نویسنده یا ویراستار همکاری داشته‌اند. به عنوان نمونه، در جلد دوم (شعر غنایی) و جلد سوم (شعر روایی) شاهد حضور و مشارکت چهره‌های برجسته‌ای چون یوهانس توماس پیتر دِ بروین (استاد ممتاز بازنشسته دانشگاه لیدن و متخصص برجسته سنایی و شعر صوفیانه)، پائولا اورساتی (استاد دانشگاه ساپینزا رم و متخصص نظامی و ادبیات تطبیقی)، مجدالدین کیوانی (استاد بازنشسته دانشگاه خوارزمی، پژوهشگر و مترجم برجسته متون عرفانی)، علیرضا کورنگی (استاد دانشگاه ویرجینیا و متخصص غزل کلاسیک و به‌ویژه خاقانی)، جولی اسکات مایسامی (پژوهشگر برجسته شعر درباری و تاریخ‌نگاری فارسی از دانشگاه آکسفورد)، علی‌اصغر سید-گهراب (دانشیار دانشگاه لیدن و متخصص نظامی گنجوی و شعر معاصر ایران) و سانیل شارما (استاد دانشگاه بوستون و متخصص امیرخسرو دهلوی و شعر فارسی در هند) هستیم. این ترکیب هوشمندانه از دانشوران باسابقه و پژوهشگران نسل جدید، و همچنین حضور محققانی از ملیت‌ها و مکاتب فکری گوناگون، به مجموعه غنا، تنوع دیدگاه و جامعیت علمی کم‌نظیری بخشیده است. بر اساس آمار، بیش از چهل محقق برجسته از پانزده کشور در این پروژه مشارکت داشته‌اند.

رویکرد تحلیلی و اهمیت مجموعه در مطالعات ادبی

یکی از وجوه تمایز و نوآوری‌های اساسی این مجموعه، فاصله گرفتن از رویکردهای صرفاً توصیفی، زندگینامه‌محور یا تاریخ‌نگارانه خطی است که در برخی از تاریخ‌های ادبیات پیشین مشاهده می‌شود. در سراسر مجلدات این مجموعه، تلاش شده است تا با نگاهی تحلیلی، انتقادی و بینارشته‌ای، به بررسی زمینه‌های پیچیده فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و فکری پیدایش، رشد و تطور آثار و جریان‌های ادبی پرداخته شود. به عنوان مثال، در جلد پنجم (نثر فارسی)، صرفاً به معرفی و فهرست کردن آثار منثور پرداخته نشده، بلکه «شیوه‌های بلاغی و سبکی به کار رفته در دوره‌های مختلف»، «پیوندها و تأثیرات متقابل میان نثر و شعر فارسی»، «کارکردهای اجتماعی و سیاسی انواع نثر» و «شگردهایی که نویسندگان برای بازآفرینی، تفسیر و انتقال روایت‌های کهن به کار بسته‌اند» مورد تحلیل دقیق و موشکافانه قرار گرفته است. این رویکرد میان‌رشته‌ای، که ادبیات را در پیوند با تاریخ، زبان‌شناسی، فلسفه، جامعه‌شناسی و هنر مورد مطالعه قرار می‌دهد (نمونه آن تحلیل «هستی‌شناسی انشاء» در فصل کالین میچل در جلد پنجم است)، و همچنین توجه ویژه به «میان‌متنی بودن» (intertextuality) و روابط بینامتنی آثار، از ویژگی‌های بارز و ارزشمند این مجموعه است که به درک عمیق‌تر و چندلایه‌تر خواننده از پویایی، تداوم و تحول سنت ادبی غنی فارسی کمک شایانی می‌کند.

اهمیت این مجموعه را می‌توان در چند جنبه کلیدی خلاصه کرد:

۱. جامعیت بی‌سابقه: پوشش وسیع و کم‌نظیر دوره‌های تاریخی (از حدود ۵۰۰ پیش از میلاد تا قرن بیست و یکم)، گونه‌های ادبی، زبان‌های ایرانی (باستان، میانه، نو) و مناطق جغرافیایی مرتبط با ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی.

۲. مرجعیت علمی: ارائه یک منبع استاندارد، روزآمد و قابل اعتماد بر پایه آخرین دستاوردها و پژوهش‌های علمی در سطح بین‌المللی.

۳. رویکرد نوین و تحلیلی: بهره‌گیری از دیدگاه‌های انتقادی، نظریه‌های ادبی جدید و روش‌شناسی‌های تحلیلی در بررسی و تفسیر متون و جریان‌های ادبی.

۴. همکاری بین‌المللی نخبگان: گرد هم آوردن تخصص و دانش برجسته‌ترین دانشوران و متخصصان حوزه ایران‌شناسی و ادبیات فارسی از سراسر جهان.

۵. پر کردن خلاءهای پژوهشی: توجه ویژه به حوزه‌هایی که پیشتر کمتر مورد کاوش قرار گرفته بودند، مانند ادبیات ایران پیش از اسلام، ادبیات شفاهی اقوام ایرانی، و جنبه‌های خاصی از تاریخ‌نگاری و نثر علمی.

۶. توجه به بافتار فراملی: بررسی ادبیات فارسی و تأثیرات آن در مناطقی چون شبه‌قاره هند (با تمرکز بر آثاری چون آثار سانیل شارما در جلد سوم) و آسیای مرکزی (جلد مکمل دوم).

۷. تحول ژانرها: ردیابی دقیق و مستند سیر تکامل انواع ادبی از مثنوی تعلیمی سده چهارم هجری تا داستان‌نویسی مدرن در قرن بیستم.

نقد و بررسی و جایگاه علمی

با توجه به اینکه مجموعه «تاریخ ادبیات فارسی» همچنان پروژه‌ای در حال انجام است و تمامی مجلدات برنامه‌ریزی شده آن هنوز منتشر نشده‌اند (اگرچه بخش عمده‌ای از آن به ثمر نشسته)، ارائه یک نقد و ارزیابی جامع و نهایی بر کل آن شاید تا حدی زودهنگام باشد. با این حال، مجلدات منتشر شده تاکنون با استقبال گسترده و مثبتی در مجامع علمی، دانشگاهی و در میان پژوهشگران و دانشجویان ادبیات فارسی و ایران‌شناسی در سراسر جهان مواجه شده‌اند. امتیازات بالایی که کاربران در برخی وبسایت‌های فروش کتاب به این مجلدات داده‌اند (مانند امتیاز کامل یا نزدیک به کامل برای جلد اول یا امتیازات بالای ۴ از ۵ برای جلدهای ادبیات پیش از اسلام، ادبیات شفاهی، تاریخ‌نگاری و نثر فارسی)، هرچند نمی‌توانند به تنهایی معیاری دقیق برای سنجش آکادمیک باشند، اما نشان‌دهنده علاقه و استقبال عمومی از این آثار و درک اهمیت آنها هستند.

از منظر علمی، این مجموعه به دلیل گردآوری و ارائه آخرین دستاوردهای پژوهشی، ارائه تحلیل‌های عمیق، مستند و چندوجهی، و مشارکت گسترده برجسته‌ترین متخصصان طراز اول جهان، به سرعت به عنوان یکی از منابع اصلی، ضروری و غیرقابل چشم‌پوشی در حوزه مطالعات ادبیات فارسی و ایران‌شناسی شناخته شده است. دقت نظر علمی ویراستاران، کیفیت بالای مقالات و فصول نگاشته شده، و تلاش ستودنی برای ارائه تصویری جامع، متعادل و چندبعدی از ادبیات فارسی، از نقاط قوت بارز و انکارناپذیر آن به شمار می‌رود. یادداشت هیئت تحریریه بر جلد شعر غنایی، که به دقت نظر، عمق نگاه و توانایی شگرف استاد یارشاطر در آمیختن «لحن تحلیلی و مرجع‌پسند با صدایی مستقل، نافذ و حتی گاه عصیان‌گر» اشاره دارد، خود گواهی بر سطح بالای علمی، انتقادی و نوآورانه حاکم بر این مجموعه است.

طبیعتاً هر اثر پژوهشی سترگ و گسترده‌ای، به ویژه در گستره‌ای چنین وسیع و متنوع، ممکن است در آینده با نقدها، نظرات تکمیلی و دیدگاه‌های متفاوت مواجه شود که این خود نیز بخشی از پویایی و رشد طبیعی علم و پژوهش است. به عنوان مثال، برخی اشاره کرده‌اند که جلد ادبیات شفاهی، علی‌رغم نوآوری و اهمیت آن، می‌توانست از نمونه‌های عینی و متنی بیشتری بهره‌مند شود. اما آنچه مسلم و قطعی است، مجموعه «تاریخ ادبیات فارسی» به عنوان یک دستاورد بزرگ و ماندگار علمی، تأثیری عمیق و پایدار بر روند مطالعات ادبیات فارسی در سطح جهانی خواهد داشت و برای سالیان متمادی مورد رجوع، استناد و الهام‌بخش پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان خواهد بود. این مجموعه سه دستاورد کلیدی داشته است: بازتعریف مرزهای مطالعاتی ادبیات فارسی (مثلاً با اثبات پیوند ناگسستنی ادبیات مکتوب و شفاهی)، اسنادسازی تاریخ فرهنگی ایران از طریق ادبیات (مثلاً نقش نثر آموزشی در دوره مشروطه)، و ایجاد چارچوبی نوین برای پژوهش‌های آتی (مانند معرفی منابعی چون ادبیات پندنامه به عنوان حوزه‌های پژوهشی مستقل).

نتیجه‌گیری: میراثی برای آینده

مجموعه چند جلدی «تاریخ ادبیات فارسی»، که تحت هدایت و سرویراستاری خردمندانه و دلسوزانه استاد فقید احسان یارشاطر و با همت و همکاری جمعی از برجسته‌ترین محققان و ایران‌شناسان جهان به بار نشسته است، بی‌هیچ تردیدی یکی از مهم‌ترین، جامع‌ترین، علمی‌ترین و تأثیرگذارترین تلاش‌ها برای تدوین و ارائه تاریخ ادبیات غنی، کهن و پربار ایران در دوران معاصر به شمار می‌رود. این مجموعه با رویکردی تحلیلی، انتقادی، چندبعدی و مبتنی بر آخرین دستاوردهای پژوهشی، نه تنها به معرفی، بررسی و تحلیل آثار و چهره‌های شناخته‌شده ادبیات فارسی می‌پردازد، بلکه با شجاعت و ژرف‌نگری، افق‌های جدیدی را برای شناخت ابعاد و جنبه‌های کمتر شناخته‌شده این میراث عظیم فرهنگی و معنوی می‌گشاید. از ادبیات باستانی ایران و متون گران‌سنگ اوستایی و پهلوی گرفته تا پیچیدگی‌های شگفت‌انگیز نثر و شعر کلاسیک فارسی در انواع و ادوار گوناگون، از غنای بکر و پویای ادبیات شفاهی اقوام مختلف ایرانی تا تحولات پرشتاب و چالش‌برانگیز ادبیات دوران معاصر، همگی در این مجموعه عظیم و ارزشمند مورد توجه، بررسی و تحلیل دقیق قرار گرفته‌اند. «تاریخ ادبیات فارسی» نه تنها یک اثر مرجع ضروری و بنیادین برای متخصصان، پژوهشگران و دانشجویان این رشته در سراسر جهان، بلکه گنجینه‌ای ارزشمند و روشنگر برای تمامی ایرانیان و علاقه‌مندان به فرهنگ، تاریخ و ادب ایران‌زمین است که می‌خواهند به درکی عمیق‌تر، جامع‌تر و مستندتر از یکی از مهم‌ترین و پایدارترین ستون‌های هویت فرهنگی ایرانی و یکی از درخشان‌ترین میراث‌های بشری دست یابند. این مجموعه، استاندارد جدید و والایی در مطالعات ادبیات فارسی در سطح جهانی تعریف کرده و بی شک، برای دهه‌های متمادی، مبنای بسیاری از پژوهش‌های آتی و منبع الهام‌بخش نسل‌های آینده پژوهشگران خواهد بود. تداوم این پروژه پس از درگذشت استاد یارشاطر، خود آزمونی برای پایداری و توانمندی نهادهای ایران‌شناسی در غرب نیز محسوب می‌شود.

منابع: Amazon و Bloomsbury