خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- «جامعه‌شناسی هنر: شیوه‌های دیدن» نوشته ديويد انگليس و جان هاگسون یکی از آثار راه یافته به مرحله نیمه نهایی جایزه کتاب سال است. این کتاب ترجمه‌ای از جمال محمدی، عضو هیات علمی گروه جامعه­‌شناسی دانشگاه کردستان است. وی در این اثر تلاش کرده است مضامین، موضوعات و مسایل اساسی جامعه­‌شناسی هنر را به خوانندگان معرفی کند و در نهایت هم اینکه کتاب به بررسی این مسئله می‌پردازد که «مطالعه جامعه‌شناختیِ هنر» اکنون در چه وضعیتی قرار دارد و در آینده به کدام سمت­ و سو خواهد رفت. این با محمدی در این باره گفت‌وگویی داشته باشیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

ابتدا بفرمایید کتاب «جامعه­‌شناسی هنر» چگونه کتابی است؟

جامعه­‌شناسی هنر: شیوه­‌های دیدن اثری­ است ویراسته دیوید انگلیس و جان هاگسون که انتشارات معروف Palgrave آن را در سال 2005 منتشر کرده است. این اثر ترکیبی است از دوازده مقاله و یک مقدمه به­ قلم ویراستاران در معرفی و تشریح آن مقالات. البته متن اصلی حاوی سیزده مقاله است که در ترجمه فارسی، یکی از مقالات (هنرهای والا و بازار: مشارکتی دلهره ­آمیز و تردیدآلود در دنیای فراملیِ باله، نوشته هلنا وُلف) به صلاح‌‌دید وزارت ارشاد از ترکیب کتاب حذف شد. امیدوارم روزی بتوانم این مقاله ولف را که برای درک ابعاد اقتصادی/ اجتماعی باله بسیار راهگشا است و ترجمه فارسی آن دو سال است خاک می­‌خورد در جایی منتشر کنم. در انتخاب این سیزده مقاله، ویراستاران مبنا را بر تقسیم‌­بندی «تأملات نظری» و «پژوهش­‌های موردی» گذاشته­‌اند و کتاب را در قالب دو بخش اصلیِ نظری و پژوهشی تدوین کرده‌­اند. البته قصد آن­‌ها از این تقسیم­‌بندی به‌ هیچ ­وجه تأیید دوگانه از مد افتاده «کار نظری» و «تحقیق تجربی» نیست، بلکه، درست به‌­عکس، کل کتاب برای نشان‌­دادن درهم‌تنیدگی این دو مفصل­‌بندی شده است.

عناوین فصل­‌های کتاب تاحدودی مضامین و محتویات آن را نشان می­‌دهد: مقدمه: «هنر» و جامعه­‌شناسی (دیوید انگلیس و جان هاگسون)، فصل اول: تأمل جامعه­‌شناختی در هنر (دیوید انگلیس)، فصل دوم: چه­‌وقت هنر، هنر می­‌شود؟ (جرمی اف. لَین)، فصل سوم: بدن زنانه در فعالیت هنری زنان (الگزاندرا هاوسون)، فصل چهارم: پارادایمی جدید برای جامعه‌شناسی زیباشناسی (رابرت دبلیو. ویتکین)، فصل پنجم: زیبایی‌­شناسی نامرئی و اثر اجتماعیِ فرهنگ کالایی (پُل ویلیس)، فصل ششم: مطالعات فرهنگی و جامعه‌­شناسی فرهنگ (جَنِت وُلف)، فصل هفتم: جامعه­‌شناسی هنر: بین بدبینی و بازاندیشی (دیوید انگلیس)، فصل هشتم: دیدگاه‌­های جامعه­‌شناختی درباره سالمندی در نقاشی عصر ویکتوریا (مایک هِپ­وُرث)، فصل نهم: پیدایش و زوال فیلم هنری (آندرو تودور)، فصل دهم: اپرا، مدرنیته و میدان‌­های فرهنگی (آلن سوینگوود)، فصل یازدهم: موسیقی جهانی و جهانی­‌شدن صدا (دیوید انگلیس و رولاند رابرتسون)، فصل دوازدهم «هنرهای والا» و بازار، مشارکتی دلهره‌­آمیز و تردیدآلود در دنیای فراملیِ باله (هلنا وُلف)، فصل سیزدهم: رویکردهای جامعه­‌شناختی به بازسازی برلین (جَنِت استوارت).

کتاب دربرگیرنده چه پرسش‌هایی است؟

در تمام فصول کتاب، برخی پرسش‌­های اساسی که در حوزه جامعه­‌شناسی هنر مطرح­‌ هستند به­‌دقت صورتبندی و به­‌جد پیگیری شده­‌اند، پرسش­‌هایی مثل هنر چیست؟ چه­‌چیزی هنر محسوب می­‌شود و چه­‌چیزی نه؟ چیستی هنر را چه­‌کسی تعیین می­‌کند؟ هنر و جامعه چه رابطه­‌ای با هم دارند؟ سرشت جامعه چگونه بر سرشت هنر تأثیر می­‌گذارد؟ هنر چگونه روابط اجتماعی را تحت­‌تأثیر قرار می­‌دهد؟ فرم­‌های هنری و شکل­‌های قدرت اجتماعی چه ارتباطی با هم دارند؟ جوامع مختلف چگونه با هنر برخورد می­‌کنند؟ آثار هنری چگونه ساخته می­‌شود؟ هنرمند چیست؟ آثار هنری چگونه در میان مخاطبان توزیع می­‌شود؟ مخاطبان آثار هنری را چگونه معنا و درک می­‌کنند؟ چرا بعضی از مردم برخی هنرها را دوست دارند و برخی دیگر را نه؟ و دست ­آخر این­که سلیقه فرد چه چیزی درباره او به ما می‌گوید؟ این پرسش­‌ها محورهای اصلی مقالات کتاب هستند و از دیدگاه­‌های مختلف و به­‌میانجی بررسی تجربی ابژه­‌های هنریِ مختلف، طرح و بحث می­‌شوند.  
   


چگونه شد که به این نتیجه رسیدید ترجمه این کتاب به زبان فارسی ضرورت دارد؟

در پاسخ به این پرسش معمولاً به دلایلی مثل «خالی­ بودن جای این کتاب در قفسه­‌های کتابخانه­‌ها»، «ضرورت آشنایی دانشجویان با مبانی فکری فلان رشته» و از این قبیل استناد می‌کنند. نمی­‌خواهم بگویم که این گونه دلایل بی­‌وزن­‌اند، اما وقتی صورت مساله شبیه پرسش بالا باشد، لاجرم پاسخ نیز به همان شکل خواهد بود. درباره انگیزه بنده برای ترجمه این کتاب، این­‌گونه نبوده است که مثلاً به‌ هنگام گشت­ و گذار در لا‌به­‌لای انبوه کتاب­‌ها ناگهان چشمم به کتابی بخورد و بر مبنای دریافتی غریزی یا سلیقه شخصی به این نتیجه برسم که ترجمه آن به زبان فارسی ضرورت دارد. در مقطع کارشناسی درسی با عنوان «جامعه­‌شناسی هنر و ادبیات»، و در ارشد با عنوان «جامعه‌‌شناسی هنر»، تدریس می­‌کنم.

در چند سال اخیر عمده مطالعاتم، و اگر هم چیزی نوشته­‌ام، بیشتر در همین حوزه بوده است. ترجمه این کتاب بخشی از این پروسه مطالعه و پژوهش بود و بسیار به­‌ کندی و به‌ تدریج انجام پذیرفت. اگر هر از گاهی ترجمه می­‌کنم هدفم عمدتاً مساهمت در بسط پروژه جامعه‌شناسی است، پروژه­‌ای که اتفاقاً بیشترین خسارت را از کمبود مترجمان چیره­‌دست می­‌خورد. البته این را هم اضافه کنم که در فضای فعلیِ «تکثیر مکانیکیِ مقالات موسوم به علمی ـ پژوهشی»، اگر مدرسی از مدرسان دانشگاه بخشی از وقت و انرژی خود را به کار ترجمه اختصاص دهد، حقیقتاً ایثار کرده است و از قافله ارتقا عقب مانده است.
 
وجه تمایز این کتاب با دیگر کتاب­‌های حوزه جامعه­‌شناسی هنر که به فارسی ترجمه یا تألیف شده­‌اند، چیست؟

در پاسخ به این پرسش ناگزیرم نخست مروری اجمالی بر آثار موجود در این حوزه داشته باشم. در حوزه جامعه­‌شناسی هنر، حتی در زبان انگلیسی هم، تعداد کتاب­‌ها چندان زیاد نیست، چه رسد به زبان فارسی. در زبان فارسی، عمده کتاب­‌های این حوزه از جنس ترجمه­‌اند. به­‌طور مثال می­‌توان به کتاب­‌های زیر اشاره کرد:

جامعه­‌شناسی هنر (1388)، ژان دو وینیو، ترجمۀ مهدی سحابی، نشر مرکز.
جامعه­‌شناسی هنر (1391)، ناتالی هینیک، ترجمۀ عبدالحسین نیک­ گهر، نشر آگه.
جامعه­‌شناسی هنرها (1390)، ویکتوریا الکساندر، ترجمۀ اعظم راودراد، نشر فرهنگستان هنر.
تولید اجتماعی هنر (1367) ولف، جَنِت، ترجمۀ نیره توکلی، نشر مرکز.
زیبایی­‌شناسی و جامعه‌­شناسی هنر (1389)، جَنِت وُلف، ترجمۀ بابک محقق، مؤسسۀ نشر آثار هنری «متن».
نظریه­‌های فلسفی و جامعه‌­شناختی در هنر (1390)، ترجمه و تألیف: علی، رامین، نشر نی.
نظریه­‌های جامعه‌­شناسی هنر و ادبیات (1389)، اعظم راودراد، انتشارات دانشگاه تهران.

آیا کتاب‌های ترجمه جامعه­‌شناسی هنر در ایران اندک هستند؟
البته در حوزه فلسفه هنر، تاریخ هنر، و نقد هنری، کتاب­‌های بسیاری به فارسی ترجمه شده­‌اند که مثلاً می­‌توان به ترجمه­‌های درخشان دکتر علی رامین اشاره کرد که تا جایی که بنده اطلاع دارم، چه در حوزه فلسفه هنر و چه تاریخ هنر، کسی به اندازه ایشان خدمت نکرده است. این سه حوزه قدیمی­‌تر از جامعه‌‌شناسی هنر و از آن جدا هستند، اما قرابت­‌هایی با آن دارند. کتاب‌­هایی که در ایران دقیقاً عنوان جامعه­‌شناسی هنر را داشته باشند به تعداد انگشتان دست هم نمی­‌رسند. البته در زیرشاخه‌های این حوزه، مثل جامعه‌­شناسی موسیقی، جامعه‌‌شناسی سینما، جامعه­‌شناسی نقاشی، و غیره، آثاری (عمدتاً مقاله) ترجمه و تألیف شده‌­اند که بخش اعظم آن­ها محصول همین یکی دو دهه گذشته بوده است. بالاخص می­‌توان به مجله وزین جامعه­‌شناسی هنر و ادبیات دکتر اعظم راوراد اشاره کرد که نقشی کلیدی در بسط و پیشبرد این حوزه داشته است.

کتابی که شما ترجمه کردید چه اهدافی دارد؟
کتابی که بنده ترجمه کرده‌­ام که عنوانش «جامعه­‌شناسی هنر: شیوه‌­های دیدن» است دو هدف را دنبال می‌­کند: نخست می‌کوشد مضامین، موضوعات و مسایل اساسی جامعه­‌شناسی هنر را به خوانندگان معرفی کند و آن­چه را که جامعه­‌شناسان هنگام مطالعه موضوعات هنری کشف و طرح می‌کنند به بحث بگذارد. این هدف در فصل اول آن بیشتر از بقیه فصول دنبال شده است. این فصل طرحی کلی از مهم­ترین مؤلفه­‌های «فهم جامعه‌‌شناختیِ هنر» به‌ ­دست می­‌دهد و شرحی است از نظریه‌‌های مبنایی و تحلیل­‌های تجربی­‌ای که در پیوند با هم رهیافت خاص جامعه­‌شناسی هنر به موضوع مطالعه‌­اش را شکل می‌­دهند. هدف دوم کتاب بررسی این مسالا است که «مطالعه جامعه‌شناختیِ هنر» اکنون در چه وضعیتی قرار دارد و در آینده به کدام سمت­ و سو خواهد رفت. همه فصل­‌های کتاب به­ نحوی با این مساله سروکار دارند که «جامعه­‌شناسی هنر، با توجه به وضعیت کنونی­‌اش، احتمالاً در آینده به کدام سمت­ و سو خواهد رفت؟

اگر از کلیشه­‌های رایج استفاده کنیم می­‌توانیم بگوییم که این کتاب اثری تقریباً جامع است و محتوایش را در دو بخش تقسیم‌بندی کرده است: بخش نخست بررسی اندیشه­‌های نظریِ حایز اهمیت در حوزه جامعه­‌شناسی هنر است، بخش دوم چگونگی به‌کارگیری این اندیشه­‌های نظری برای تحلیل حوزه­‌های هنری مختلف. تلاش اصلی ارایه نقطه­‌نظرهایی راهگشا و سودمند درباره چالش­‌های کنونیِ پیشِ رویِ جامعه­‌شناسی هنر است. درباره موانعی که این رشته باید بر آنها غلبه کند و راه­‌هایی که باید برای برون­‌رفت از تنگناهای فعلی­‌اش جستجو کند.

بگذارید مثل ویراستاران این اثر خوش­بین باشیم که: «بسیاری از موضوعاتی که نویسندگان مطرح کرده‌اند و شماری از راه­‌حل­‌هایی که برای بسط جامعه‌شناسی هنر ارایه داده­‌اند مورد توجه اکثر خوانندگانی قرار خواهد گرفت که این حوزه را می‌شناسند و نقاط ضعف و قوت گوناگون آن را تشخیص می­‌دهند. تصورمان این است که خواننده­‌ای که با مسایل این حوزه آشنایی قبلی دارد با خواندن فصول این کتاب راه­‌های بسیار مفیدی برای تأملِ بیشتر دراین­‌باره پیدا خواهد کرد که مطالعه جامعه­‌شناختیِ هنر در سال­‌های آتی چگونه باید تداوم یابد.»