خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ محمد آسیابانی: مساله تفسیر قرآن و بهترین روش آن از دیرباز محل بحث و گفت‌وگو بوده و بر این اساس تفاسیری بر مبنای اصول فلسفی و عرفانی و همچنین تفاسیری با نگاه و عقاید خاص برخی فرقه‌های کلامی و فقهی در جهان اسلام پدید آمده است. در دوران معاصر نیز تفاسیری با مبانی فکری متعدد منتشر شده‌اند. سوالی که مطرح می‌شود این است که اصیل‌ترین روش تفسیر که ما را به مراد خداوند می‌رساند، چگونه تفسیری است؟ این پرسش را با آیت‌الله سیدجعفر سیدان در میان گذاشتیم.
آیت‌الله سیدان یکی از اندیشمندانی است که بخش عظیمی از کار فکری خود را بر تبیین روش معرفت‌شناختی مکتب معارف اهل بیت علیهم‌السلام گذاشته است. یکی از مشهورترین و اثرگذارترین کتاب سیدان «آیات العقاید: تفسیر آیه‌های توحیدی قرآن» است.
به‌نظر شما اصیل‌ترین و بهترین روش برای تفسیر کلام الله مجید چیست؟
برای فهمیدن مراد پروردگار از آیات قرآن باید دقت و تدبر بسیار داشت. قدم نخست در این راه تسلط کامل بر ادبیات عرب است؛ به نحوی که هرچه بهتر قواعد ادبی عربی را بدانیم و بر لغت آن مسلط باشیم بسیار بهتر و دقیق‌تر می‌توانیم از آیات کلام الله مجید بهره ببریم. پس از این مرحله، تعقل و لحاظ کردن موازین عقلی در ارتباط با بهره‌گیری از آیات مهم است. در این میان موازین عقلی باید مساله روشنی باشد؛ یعنی نمی‌توان توهمات شخصی را به عنوان عقل در نظر گرفت. یکی از وجوه عقل، استفاده از موازینی است که نزد عقلا متقن و استوار است. ما با تعقل صحیح است که متوجه مراد خدا می‌شویم.
همچنین برخی آیات نیز در راستای تفسیر برخی دیگر کارآیی بسیار دارد و باید از این مورد نیز استفاده کرد. در ادامه مراحل تفسیر باید به گفتارهای پیغمبر اکرم و ائمه معصومین علیهم‌السلام نیز که اسناد قوی و مدارک متقن دارند، مراجعه کرد. در نهایت نیز در نظر گرفتن مساله شأن نزول، فضای نزول و جو نزول است، چرا که زمینه‌های خاصی باعث نزول برخی آیات شده است. با چنین ملاحظاتی انسان می‌تواند از آیات شریفه قرآن استفاده کند و از موهبت فهم کلام پروردگار برخوردار شود. من از این این روش در کتاب «آیات العقاید» استفاده کرده‌ام.
شما همواره در آثارتان به استفاده از عقل در بهره‌گیری از آیات شریفه قرآن تاکید کردید. در این‌جا منظور از عقل چیست؟
بسیاری که به فلسفه و عرفان شهره هستند، برخی آرا و تفکراتشان بر مبانی فکری آن‌ها استوار است که این مبانی از نظر ما مسلم نیست. این مساله در تفسیر قرآن از دیدگاه آن‌ها هم خود را نشان داده است. گاهی در ابتدای برخی تفاسیر بیان می‌شود که بر مبانی عقلانی کار شده است، اما این مبانی بر موازین فکری خود مفسر استوار است و تنها خود، آن را قبول دارد. اصل این است که عموم عقلا این مبانی را قبول داشته باشند.
اگر این مبانی فکری مورد تایید عموم عقلا نباشد، قاعدتا باید با اشکالات عمده و اساسی در این تفاسیر مواجه شویم.
هیچ گاه در قرآن و در بیانات ائمه معصومین(ع) مخالفت با مسائل عقلانی که عموم عقلا بر آن هماهنگ هستند و اتفاق نظر دارند دیده نمی‌شود اما مبانی تفکری برخی ــ حتی اگر به نام عقل هم نامگذاری شود ــ مورد تایید قرآن و عموم عقلا قرار نمی‌گیرد و باید از ابتدا درباره موازین آن بحث و بررسی کرد. مثالی را برای شما و مخاطبان «ایبنا» بیان می‌کنم. آیه 25 سوره مبارکه «نوح» را در نظر بگیرید: «مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً». معنای صحیح واژگان و همچنین آیات قبل این سوره به‌ویژه آیه 7 «وَ إِنِّی كُلَّما دَعَوْتُهُمْ لِتَغْفِرَ لَهُمْ جَعَلُوا أَصابِعَهُمْ فی آذانِهِمْ وَ اسْتَغْشَوْا ثِیابَهُمْ وَ أَصَرُّوا وَ اسْتَكْبَرُوا اسْتِكْباراً» به خوبی می‌رساند که حضرت نوح (ع) تبلیغ بسیار ــ در شب و روز ــ کرد تا خدای متعال را به قومش بشناساند تا آنان دست از انحراف و بت‌پرستی بردارند، اما پس از طی سال‌ها زمانی که متوجه شد تبلیغاتش کارساز نبوده در نهایت قوم را نفرین کرد. بر این اساس خداوند در آیه 25 این سوره بیان کرده که قوم نوح به دلیل خطاهایشان غرق شدند و در آتش داخل شدند. به‌عبارتی از طریق آب داخل آتش شدند. این معنای آیه است و در روایات مربوطه از ائمه نیز چیزی غیر از این دیده نمی‌شود. عموم عقلای قدیم و جدید نیز همین معنی را از آیه برداشت می‌کنند.
با این اوصاف محی الدین ابن‌عربی در فص نوحی کتاب «فصوص الحکم» این آیه را این‌گونه تفسیر کرده است «قوم نوح گام‌های استوار برداشتند و فانی فی الله شدند و غرق شدند در دریای معرفت و چشیدند آتش محبت را.» در حالی که نه بر اساس ادبیات عرب و نه بر اساس احادیث و روایت‌های ائمه معصومین، چنین چیزی برداشت نمی‌شود که قوم نوح غرق دریای محبت خدا شده باشند. از این گونه مثال‌ها در این کتاب بسیار است، اما همین یک تفسیر نشان می‌دهد مبانی و موازین فکری ابن‌عربی با موازین ائمه و عموم عقلا تفاوت دارد. ما با تعقل صحیح متوجه وحی می‌شویم و در همین وحی هم باید از تعقل استفاده کنیم. من در «آیات العقاید» فقط به برخی از این تفاسیر اشکال وارد کرده‌ام.
لطفا مثالی هم از تفسیر قرآن ملاصدرا بیان کنید.
بهترین مثال در این مورد، تفسیر آیه 96 سوره مبارکه مریم: «وَکُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَرْدًا» است. بر اساس معنای واژه «فرد» از منظر لغت عرب و همچنین از منظر روایات صحیح، معنای آیه این‌گونه است که «تمامی مردم در روز قیامت که در پیشگاه خداوند متعال محشور می‌شوند، تنها و بدون یاور هستند.» با این اوصاف مرحوم ملاصدرا در موارد متعددی گفته است که منظور از این آیه آن است که روح مجرد از ماده و بدن در قیامت در پیشگاه خداوند حاضر می‌شود. به‌عبارتی صدرای شیرازی معنای «مفرد» را مجرد از ماده در نظر گرفته است در صورتی‌که «مفرد» در مقابل متعدد است. همچنین در آیات و احادیث صحیح و مسند نیز صریحا بر معاد جسمانی تاکید شده است. بنابراین تفسیر ملاصدرا تنها مبتنی بر مبانی و موازین مورد قبول خود اوست.
درباره آیت الله سیدان
آیت‌الله سید جعفر سیدان از شاگردان آیت‌الله مجتبی قزوینی (ره) است و هم‌اکنون در حوزه علمیه مشهد به تدریس تفسیر و کلام اشتغال دارد. کتاب دو جلدی «آیات العقاید: تفسیر آیات توحیدی قرآن» از روی سلسله درس‌های وی پیاده‌سازی و منتشر شده است.
کتاب دوجلدی «معارف وحیانی»، «الدرر النبويه في نقد آراء فلاسفه»، «توحید از نگاه وحی، فلسفه و عرفان»، «سنخیت، عینیت، تباین» و «شرح خطبه حضرت اميرالمومنين علی بن ابي طالب (ع): خطبه 152 نهج البلاغه» نام شماری دیگر از تالیفات منتشرشده سیدان است.
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، گفت‌وگوها و گزارش‌های دیگری نیز درباره ترجمه و تفسیر قرآن منتشر کرده است:
1)فهم و تفسیر قرآن به مدد آگاهي‌هاي روزآمد/ تفسیر كتاب آسماني به روایت امام موسی صدر
2)بهجت‌پور:تفسیر قرآن به ترتيب نزول، مخاطب را به دوران پيامبر (ص) مي‌برد
3)عیسی‌زاده: باید ضمن مخاطب‌شناسی، ترجمه‌اي ملی و جامع از قرآن داشته باشيم
4)ایازی: نیازمند ترجمه‌ای فراگیر برای عموم مردم هستیم /هدف ترجمه کنار گذاشتن متن اصلی قرآن نیست
نظر شما