خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)_ این قرآن به خط محقق ممتاز بدون رقم و تاریخ تحریر، اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم روز کاغذ سمرقندی تحریر شده است. آیات قرآن با مرکب مشکی کتابت و علایم آیات به رنگ زرین و لاجورد تزیین شده است. بایسنغر‌میرزا فرزند شاهرخ پسر تیمور امیرزاده گورکانی است که منابع دوره قاجار این قرآن را به وی منسوب کرده‌اند. 

این گزارش مراحل پیش از مرمت و تشریح نحوه مرمت این اثر ارزشمند از سوی کارشناسان موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک را دربر می گیرد. 

رهاوردی از سفر به قوچان
زمانی که ناصر‌الدین‌شاه دو برگه کنونی موجود در کاخ گلستان را از امامزاده‌ای در قوچان به تهران آورد، مورخان آن را قرآنی دانستند که بایسنغر‌میرزا برای گور نیای خود تیمور در سمرقند نوشته و نادر‌شاه آن را به ایران آورده است. البته در صحن مسجد جامع سمرقند رحل قرآن بسیار بزرگی به اندازه 200 در 230 سانتی‌متر وجود دارد که برخی آنرا رحل این قرآن می‌دانند.

همچنین همزمان با مرمت قرآن خطی معروف به قرآن بایسنغری در موسسه ملک، چندین صفحه از این قرآن در موزه متروپولیتن نیویورک در دست مرمت است.

علاوه بر چهار صفحه‌ای که از این قرآن نفیس در موزه ملک موجود است، تعداد 57 صفحه از آن در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، تعدادی از صفحات این قرآن ارزشمند هم در موزه کتابخانه کاخ گلستان، کتابخانه ملی ایران، مجموعه هنر و تاریخ هوستون ارمیتاژ لنینگراد، بخش اسلامی موزه ملی، موزه هنرهای زیبا واقع در کاخ موزه سعدآباد، موزه رضا عباسی، کتابخانه نصرالله تقوی، کتابخانه علی عبد‌الرسولی، کتابخانه میرزا مرتضی نجم‌آبادی و مقبره معتضد‌الدوله نگهداری می‌شود. همچنین برخی صفحات قرآن بایسنغری نیز در اختیار چند کلکسیونر در انگلستان است.

تشکیک در کاتب قرآن نفیس
سید‌محمد‌مجتبی حسینی، مدیر‌عامل موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، مختصر درباره دلایل انتساب این قرآن به بایسنغر ‌میرزا می گوید: ما ایرانی‌ها خودمان دوست داریم بعضی‌ها بزرگتر از بعضی دیگر باشند و این امر ممکن است به دلایل صفات ویژه هنری، فنی یا اخلاقی افراد باشد. به‌عنوان نمونه، شاید کمال‌الملک بهترین نقاش این سرزمین نبوده باشد ولی به دلایل خصوصیات اخلاقی و شخصیتی و محبوبیت وی این لقب به او نسبت داده شده است. شاید یکی از دلایلی هم که این قرآن به بایسنغر منتسب شده، نسبت او با خاندان تیموری است و دیگر این‌که بایسنغر از هنرمندان با استعداد خوشنویسی آن دوران بوده و در ایران هم آثار نفیسی از او موجود است. همچنین بایسنغر صفات نیکوی اخلاقی بسیاری نیز داشته است.

از سوی دیگر، رییس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک درباره این تاریخچه نهفه در دل این قرآن نفیس معتقد است: این قرآن منتسب به بایسنغر میرزا، نوه تیمور گورکانی است که بسیار هنرمند و هنر‌دوست بود. در مکتب او هنرمندان بسیاری تربیت شدند. بر اساس شواهد و نتایج برخی بررسی‌ها و تحقیقات، ظاهرا کتابت این قرآن کار وی نبوده و متعلق به خوشنویسی به نام عمر اقطع است.

نوشاد رکنی می‌افزاید: قاضی میر‌احمد قمی در کتاب «گلستان هنر» داستان جالبی را در این باره نقل کرده است. عمر اقطع در زمان تیمور قرآنی را در قطع یک نگین انگشتر نوشت و نزد تیمور برد و تیمور بر اساس اعتقادات خود این کار را توهین و بی‌احترامی به قرآن دانست و به همین علت نه تنها او را تشویق نکرد بلکه دستور داد دست راستش را که با آن خوشنویسی می‌کرد، قطع کنند. وی پس از این ماجرا شروع به خوشنویسی با دست چپ کرد و پس از مدتی مهارت لازم را به دست آورد و شروع به کتابت بزرگترین قرآن تا آن زمان کرد که ظاهرا همین قرآن است و این قرآن را پس از کتابت به تیمور تقدیم کرد و تیمور هم از او تجلیل و وی را تشویق کرد و دستور داد قرآن را جلوی لشکرکشی‌ها حمل و پس از مرگ وی هم بالای سرش بگذارند.

وی در تکمیل ادعای انتساب کتابت این قرآن به عمر اقطع افزود: در یکی از این نسخه‌های این قرآن، محل اتصال الف وصل کمی ضعیف است و فاصله دارد و با توجه به نوع حرکت قلم این نشان می‌دهد که احتمالا خوشنویسی که آن را نوشته چپ دست بوده است.

رییس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در ادامه درباره ذکر تاریخچه مربوط به این قرآن ارزشمند می‌گوید: این قرآن در لشکرکشی نادرشاه افشار به سمرقند غنیمت گرفته شد و در جلوی لشکر نادرشاه حمل می‌شد. پس از مرگ نادرشاه هم این قرآن تقسیم و پخش شد. همچنین از فرهاد‌میرزا گزارشی به ناصر‌الدین در مرمت یکی از مقبره‌های قوچان تعدادی از صفحات این قرآن از زیر خاک پیدا شد و ناصر‌الدین شاه آن را به آستان قدس رضوی اهدا کرد. امروز بیشترین تعداد صفحات این قرآن، حدود 60 صفحه آن، در اختیار موزه آستان قدس رضوی است.

رکنی در تشریح دلیل انتساب این قرآن به بایسنغر میرزا اظهار می کند: شاید یکی از علت‌هایی که این قرآن را به بایسنغر نسبت می‌دهند، به‌خاطر نوع خط این قرآن یعنی خط «محقق» است که بایسنغر‌ میرزا این خط را بسیار خوب می‌نوشت. شاید هم چون این قرآن متعلق به دوره تیموری است، به وی که نوه تیمور گورانی و از خوشنویسان با استعداد و به‌نام آن دوران بوده، منتسب شده است.

وی در معرفی خط محقق می‌گوید: خط محقق یکی از خطوط سته (شش‌گانه) شامل نسخ، ثلث، ریحان، محقق، مرقاء و توقیع است که مبدع آن ابن مقله، وزیر دوره عباسیان، است.

صحبت‌هایی در حد فرضیه
بهروز امینی، کارشناس نسخه‌های خطی کتابخانه ملک اظهار نظر جالبی درباره این اثر دارد و می‌گوید: تمام صحبت‌ها درباره این قرآن فرضیه است و شاید چند سال دیگر این قرآن به عمر اقطع یا حتی شخصی دیگر منتسب شود. در موزه ارمیتاژ لنینگراد به این نتیجه رسیده‌اند که این قرآن منتسب به عمر اقطع است. نسخه‌های جعلی بسیاری هم از این قرآن در موزه‌ها و کتابخانه‌های مختلف وجود دارد.

وی می‌افزاید: در ترکیب مرکب این قرآن آهن وجود داشته است که شناخت ترکیبات شیمیایی و مواد موجود در کاغذ، مرکب و ... می‌تواند یکی از راه‌های اساسی برای مشخص کردن این موضوع باشد که قرآن متعلق به چه دوره‌ای ‌است.

آرامش و دقت، لازمه مرمت این اثر نفیس 
کارشناس مرمت موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک که مسوول مستقیم مرمت این اثر است، درباره ضرورت‌های مرمت این قرآن می‌گوید: مرمت این اثر نفیس احتیاج به آرامش و دقت بسیار دارد تا به قداست، ارزش و تاریخ نهفته موجود در اثر خدشه‌ای وارد نشود.

سمانه سادات حسینیان، کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی، در تشریح مراحل مرمت این اثر تاریخی و نفیس اظهار می‌کند: کار روی این اثر از آبان 91 آغاز شده است. ابتدا کارهای عکسبرداری و آزمایشگاهی نظیر آزمایش نوع و ترکیب مرکب‌ها، نوع الیاف و رنگدانه‌های کاغذ و درصد خلوص طلای خالص روی قرآن انجام گرفت و چند هفته پیش بررسی‌های اولیه به پایان رسیده و به زودی کار مرمت اثر آغاز شده‌اند.

این کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی می‌گوید: چهار قطعه از این قرآن که اکنون در اختیار ما است، در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی توسط حاج حسین آقا ملک خریداری شده و پیش از انقلاب در نمایشگاهی از آثار دوره اسلامی درموزه ملی به نمایش درآمده بودند. طول کاغذهایی که در اختیار ما قرار دارند، بین 97 تا 7/1 سانتی‌متر و عرض آن‌ها بین 45 تا 47 سانتی‌متر است.

وی می‌افزاید: اصل صفحات این کتاب هفت سطری است که صفحه کامل آن در موزه آستان قدس رضوی موجود است. طول صفحات اصلی این قرآن 107 در 177 سانتی‌متر است. صفحاتی که در موزه آستان قدس موجود است، شامل 57 صفحه کامل همراه با حواشی آن می‌شود.

حسینیان در توضیح مراحل پیش از مرمت اثر بیان می‌کند: بیشتر آسیب‌ها مکانیکی و به‌علت تاخوردگی زیاد آثار بوده که باعث پوسیدگی و پارگی صفحات شده است. روی اثر نیز پر از لکه‌های مختلف و آلودگی‌های سطحی بود، زیرا تمام صفحات با ساپورت پوشانده شده بودند. سوراخ‌هایی که اینک روی صفحات وجود دارد، پیش از این با کاغذ پر شده بود.

کارشناس مرمت موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در تکمیل توضیحاتش می‌گوید: جدا کردن پوشش‌های زیرین زمان و زحمت زیادی را می‌طلبید و در نهایت، از روش شست‌وشو در آب برای جدا کردن صفحات از پوشش‌های زیرین استفاده کردیم. در هنگام شست‌وشو و تمیز کردن از کمترین مواد شیمیایی بهره بردیم.

وی یکی از بیشترین آسیب‌های وارد شده به این نسخه خطی نفیس را به‌خاطر مرکب آهنی استفاده شده در این نسخه می‌داند و می‌افزاید: مرکبی که برای اعراب‌گذاری استفاده شده، آهن بیشتری داشته است و به همین علت بیشترین آسیب‌ها را در اعراب‌گذاری داشتیم.

حسینیان، کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی، در پایان یادآور می‌شود: برای مرمت این اثر از کاغذهای تیشوی ژاپنی استفاده می‌کنیم. کاغذها را در همین آزمایشگاه به رنگ اصلی صفحات کتاب در‌می‌آوریم ولی برای مرمت نوشته‌ها هنوز تصمیم جدی گرفته نشده است.

در ایران سه شاهکار هنری بایسنغر شناخته شده‌تر از دیگر شاهزادگان تیموری‌اند. کتابت شاهنامه معروف بایسنغری به خط جعفر تبریزی، رییس کتابخانه بایسنغر در سال 429 قمری آغاز و در سال 833 قمری به پایان رسیده است. تعداد صفحات آن 346 و ابیات آن بیش از 58 هزار بیت است.
همچنین کتیبه‌های ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد مشهد نیز مزین به آیات قرآن به خط اوست. این آیات توسط بایسنغر‌ نوشته شده و سپس به‌دست قوام‌الدین شیرازی بر کاشی انتقال یافته است. قاضی احمد یک برگ از این قرآن را در نزد مالک دیلمی کاتب دربار طهماسبی دید و سپس قرآن به فاصله یک قرن به اوراق پراکنده تبدیل شد. با احتساب آثار به‌جا مانده این قرآن باید حجم زیادی داشته باشد، زیرا سوره «علق» که در کاخ گلستان نگهداری می‌شود، در نسخه عثمان طه یک سوم صفحه و در قرآن بایسنغری یک صفحه کامل را فرا گرفته است. اندازه قرآن از روی این اوراق که همگی یکسانند، حدود 101 در 177 سانتی‌متر است.