به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) به استناد برخی آیات قرآن و روایاتی از پیامبر اکرم(ص)، قول مشهوری در بین برخی اسلام­‌شناسان مبنی بر منگع و تحریم تصویرگری جانداران وجود دارد و دلیل چنین منع شدیدی را در آن می­‌دانند که ساختن صورت موجودات جاندار تشبّه به خداوند خالق است. با این حال تاریخ هنر اسلامی به‌ویژه در ایران حاکی از خلق بهترین نمونه­‌های تصویری از انسان و سایر جانداران بوده است.

بسیاری از هنرپژوهان غربی همچون سر تامس واکر آرنولد و لارنس بینیون بر این اعتقادند که شریعت اسلامی تصویرگری جانداران را از اساس تحریم کرده و نگارگران و نقاشان ایرانی در سایه حمایت مالی و سیاسی حاکمان این حکم دینی را نادیده انگاشتند. عده‌­ای نیز همچون بورکهارت و کوماراسوآمی گذار هنرمندان مسلمان از خط قرمزهای تحریم صور‌تگری را با خیالی خواندن تصاویر خلق‌شده توجیه کرده و عِقاب مورد نظر در آیات و روایات را معطوف به تصویرگری‌­هایی از نوع بازنمایی­‌های طبیعت­‌گرایانه و زنده‌‌نمایانه دانسته‌­اند.

جمعی از فقها نظیر محقق خویی و امام خمینی(ره) نیز در سند و دلالت روایات «نفخ» مبنی بر حرمت تصویرگری تردید و تشکیک کرده­‌اند و مراد از صورت­گری در این روایت­‌ها را صور‌تگری تمثال‌هایی دانسته­‌اند که پرستش شوند. بسیاری از مفسران نیز دلالت واژه­‌های انصاب و تماثیل را در آیات قرآنی که تحریم تصویرگری از آن‌ها استنباط شده است، بُت­‌سازی و بُت‌­پرستی دانسته‌اند و نه مجسمه­‌سازی و تصویرگری. لذا در اسلام ساخت تمثال جانداران بدون شائبه بُت‌پرستی همچون ادیان مجاز بوده است.

لذا در هنر ایران پس از اسلام نیز نقوش انسانی و حیوانی به‌وفور دیده می­‌شود و تمثال­‌های مثالی ریشه در نگرش خیالی و شرقی و عرفانی هنرمندان دارد و نه در ممنوعیت تصویرگری. از قضا موضوع بسیاری از نقاشی­‌ها و نگارگری­‌های ایرانی موضوعات دینی و روایت وقایع مذهبی است که در آن­‌ها تمثال و شمایل اولیای الهی، پیامبران و ائمه نیز تصویر شده است.

هنرشناسان غربی متأخر نظیر باربارا برند و اُلگ گرابار نیز نظر پیشینیان خود در خصوص دلایل تحریم صورتگری در اسلام را اصلاح کرده و اجتناب از تصویرگری موجودات زنده را به دوره بعد از قرن دوم هجری نسبت داده­‌اند. لذا در این دیدگاه فقها و دانشمندان دوره آغازین اسلام مخالفتی با تصویرگری نداشتند ولی به مرور زمان فقهای دوره­‌های بعد، با بازنمایی جانداران به مخالفت برخواستند و لذا بازنمایی نقوش تزئینی و گیاهی بین هنرمندان غلبه یافت.

اما مصوّرسازی کتاب‌هایی با موضوعات دینی و مذهبی به‌دلیل موضوع خاص آن‌ها، ویژگی­‌ها، جذابیت­‌ها و محدودیت­‌های خاص خود را دارد و هنرمند باید علاوه‌بر خلاقیت هنری و رعایت قواعد و قراردادهای تصویرسازی، با مبانی و سیاق روایت­‌های مذهبی و آموزه­‌ها و بایسته­‌های بیانگری مذهبی آشنا باشد. تعلّق خاطر و حساسیت­‌های مؤمنانه و دین‌دارانه هنرمند و مخاطبین به موضوعات و مباحث دینی و مذهبی و توقّعات آرمان‌گرایانه مخاطبانِ اثر، سبب می‌شود تا هنرمند تمام تلاش خود را در خلق اثر در بهترین شکل ممکن به کار گیرد.

هنرمندان مذهبی تا مدت‌ها از به تصویر کشیدن چهره پیامبران و ائمه معصومین به دلیل شأن و منزلت ایشان خودداری می­‌کردند و یا عناصر دیگری را جایگزین تمثال آنان می­‌نمودند، چنانکه در بعضی از تصاویر مذهبی به دست آمده از جمله در بعضی از نقاشی‌های قهوه­‌خانه­‌ای و چاپ‌سنگی چهره پیامبر عظیم‌الشان اسلام و ائمه اطهار(ع) با پارچه­‌ا‌ی سفید و نورانی پوشانیده شده است و از تصویر کردن چهره ایشان خودداری شده است.

در دوره قاجار، دو صنعت، چاپ و عکاسی موجب تحوّل در هنر تصویرسازی در ایران شد. ویژگی­‌های چاپ‌سنگی، نظیر قابلیت تکثیر و امکان ایجاد بافت با سواد و بیاض باعث شد ویژگی­‌های خاصی در تصویرسازی­‌های چاپ سنگي به‌ وجود آید. شمایل­‌نگاری و نگاره­‌های مذهبی به پیش از دوره صفویه برمی­‌گردد. نهادن روبنده یا پوشش روی چهره معصومین هم در آثار دوره صفویه آغاز شد. در معراج­‌نامه دوره شاهرخ چهره پیامبر آشکارا تصویر شده است؛ ولی اساساً خصلت نگارگری، ترسیم صورت­‌های نوعی بوده است. پیکره‌ها با اینکه جسم دارند، وزن، ثقل و تجسّد ندارند. ولی از دوره صفویه حرمتی برای کشیدن چهره معصومین گذاشته شد که معروف‌­ترین اثر این دوره نگاره معراج سلطان محمد است که در آن شمایل پیامبر(ص) پوشیده شده است.

کتبی که به روش چاپ‌سنگی در دوره قاجار تولید و تکثیر شده‌­اند موضوعات مختلفی نظیر ادبیات و داستان­‌های عامیانه، روایت­‌های مذهبی، حماسی و تاریخی را در بر می­‌گیرند. به اعتبار مستندات تاریخ هنر ایران، بیشترین روایت­‌های تصویری از رخدادهای مذهبی شیعی از دوره قاجار به‌ جای مانده است. اقبال چشمگیر هنرمندان برای تصویرگری و خوش‌نویسی چنین متونی، موجب خلق آثار مهم و چشمگیری در کتب مذهبی نظیر طوفان‌البکاء و اسرارالشهدا، تحفةالذاکرین و... شده است.

ارادت شیعیان به امام حسین(ع) و یادآوری رشادت‌های ایشان و یارانش در پاسداری از اسلام، باعث شد که ادبیات پرباری حول رویدادهای زندگی ایشان، خاصه در توصیف دلاوری‌ها و مظلومیت‌ها در نبرد با سپاهیان عمر سعد شکل گیرد. در این میان، کتاب طوفان‌البکاء که بخش اعظم آن به زندگی امام حسین(ع) و واقعه کربلا می‌پردازد، از همه محبوب‌تر بود و در طی دوره قاجار بیش از شصت بار به شکل مصور به چاپ رسید. تصاویر کتب چاپ‌سنگی اولیه به‌سرعت تبدیل به مرجعی برای تصویرگری‌های بعدی کتاب‌های چاپ‌سنگی و گونه‌های دیگر هنری مانند کاشی‌نگاری، نقاشی قهوه‌خانه، نقاشی دیواری در امام‎زاده‌ها و نقاشی پشت شیشه شد.

همچنین به‌دلیل ارتباط چاپ‌سنگی با خوش‌نویسی، طراحی، تصویرسازی، صفحه­‌بندی و صحافی، این نوع چاپ از همان ابتدا به‌عنوان کاری هنری شناخته شد، که این تلقی تا امروز نیز نزد محققان و مجموعه­‌داران تداوم یافته است. همچنین، خلق این آثار هم‌زمان با برگزاری مجالس بزرگ تعزیه و روضه، جریان فرهنگی فراگیری را در این دوره ایجاد کرده است که تاکنون به اندازه­ کافی بررسی و واکاوی نشده است. در سال‌­های اخیر کتب چاپ­‌سنگی مورد توجه محققان قرار گرفته و کتاب‌ها و مقالاتی منتشر شده است.

کتاب­‌های چاپ­‌سنگی تأثیرگذاری زیادی بر فرهنگ بصری حاکم بر دوره قاجار داشته و باعث ایجاد قراردادهای فرمی، تکنیک­، سبک و نظام جدیدی در نقاشی و تصویرسازی ایرانی دوره مذکور شده است. از سوی دیگر هماهنگی نگاره­‌های چاپ­‌سنگی با متون، روایت­‌ها و سازگاری با خطوط به‌کارگرفته‌شده در خوش‌نویسی متن کتاب­‌ها تحوّل شگرفی در هنرهای مربوط به کتابت و کتاب­‌آرایی ایجاد کرد.

نقاشان نگاره­‌های کتاب­‌های چاپ­‌سنگی با استفاده از سبک­‌ها و تکنیک­‌های نقش­‌برجسته­‌های ایرانی و نیز ترکیب‌‌بندی­‌های دقیق نگارگری و با افزودن برخی قواعد و قراردادهای جدید، به‌دلیل محدودیت‌‌هایی در حرکت و رنگ، روایت­‌های مذهبی را به گونه­‌ای هنرمندانه به تصویر کشیدند. برخی از ویژگی‌های برجسته نگاره‌های نسخه‌های چاپ‌سنگی را می‌توان به شرح زیر برشمرد:

- تمام عناصر محتوایی نگاره‌­ها صرفاً براساس تضاد (کنتراست) بین سیاهی چاپ و سپیدی کاغذ بیان می­‌شود و در بسیاری از نگاره­‌ها یا مجالس هنرمند با ایجاد بافت­‌های دقیق تقابل بین نور و ظلمت را به‌خوبی نشان داده است.

- علی‌­رغم محدودیت در به‌کارگیری رنگ و برخی خطوط و اشکال ظریف، نگاره‌­های چاپ­‌سنگی از پویایی، استواری، حرکت و تأثیرگذاری چشمگیری برخوردارند.

- در این نگاره‌­ها شمایل پیامبران و معصومان علیهم‌­السلام را با گذاردن روبند به تصویر کشیده­‌اند، اما شمایل سایر بزرگان دینی و مذهبی، همچون حضرت عباس(ع) و حضرت علی‌اکبر(ع) با رعایت ویژگی‌های عمومی، به‌صورت کامل کار شده است.

- در نگاره­‌های چاپ­‌سنگی گروه اشقیا با تیرگی بیشتر و اغراق در بیان پلیدی و خباثت نمایش داده می­‌شوند که گاهی جنبه طنز و فکاهی نیز به خود می­‌گیرد؛ نظیر زبان­‌هایی که از دهان بیرون مانده، سرهایی که دو شقه شده و چشم­‌هایی که از حدقه بیرون زده‌اند. این نقش­‌ها تا مرز کاریکاتور پیش می­‌رود؛ ولی بیش از آنکه مخاطب را به خنده وا دارد باطن پلید دشمنان اولیای خدا را برایش تداعی می­‌کند.

- یکی از ویژگی­‌های برجسته کتاب­‌های چاپ­‌سنگی مصوّر به کار بردن کتیبه­‌ها و سرلوح­‌ها، آرایه­‌های تزئینی، کادربندی­‌های دقیق و زیبا است که نظم و هماهنگی و یکپارچگی مطلوبی بین تصاویر و متون ایجاد می­‌کند.

امروزه با ظهور سبک‌های گرافیکی و تصویرسازی‌های جدید، گرچه تصویرسازی مذهبی برای مخاطب بزرگ‌سال به پوسترها و آگهی‌نماها (بیلبوردها) محدود شده است اما این گونهٔ ادبی‌تصویری یکی از گونه‌های شاخص و مهم در ادبیات کودکان باقی مانده و هنوز ناشران معتبری به نشر کتاب‌هایی با مضامین و تصاویر مذهبی الهام‌گرفته از نگاره‌های چاپ‌سنگی می‌پردازند.