به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، «چشم‌هایت را ببند»، از سری آثار کودکان و نوجوانان، نوشته ویکتوریا پرزاسکریوا و ترجمه شده به قلم شیوای سحر ترهنده است که از سوی انتشارات فاطمی (طوطی) تهیه و روانه بازار شده است. ترهنده مترجم این‌کتاب، آن را به همه بچه‌هایی که جهان را با حس‌هایی متفاوت درک می‌کنند، تقدیم کرده است؛ چراکه موضوع این‌ کتاب بچه‌های نابینا و احساس‌شان درباره زندگی است. بچه‌ها در این‌کتاب تصویری، با جواب این‌سوال‌ها روبه‌رو می‌شوند که برای شناخت جهان چند راه وجود دارد، آیا وقتی وارونه باشیم، جهان مثل قبل است و اگر چندبار دور خودمان بچرخیم و بعد نگاه کنیم، چه می‌شود؟
با ترهنده در رابطه با ترجمه این کتاب صحبت کردیم و نظر او را درباره توانمندی‌های یک مترجم کتاب کودک پرسیدیم. او معتقد است یک مترجم باید از منابع نظری پیرامون رشد و ویژگی‌های متنوع کودکان (فردی و اجتماعی و...) اطلاع داشته باشد؛ در مرحله بعد جامعه زبان مبدا و مقصد را بشناس، تنها آشنایی با زبان مبدا و مقصد کافی نیست بلکه شناخت فرهنگ و ادبیات هر دو سمت ضروری است. اگر مترجم، یک کتاب انگلیسی را به فارسی ترجمه می‌کند در کنار آشنایی کامل از زبان فارسی بهتر است درکی از زبان انگلسی و اصطلاحات و گویش‌ها و ضرب‌المثل‌های آن داشته باشد. یکی از نکات اساسی که یک مترجم به آن توجه می‌کند، انتخاب کتاب است؛ برای انتخاب مناسب شناخت از مخاطب، سلیقه ادبیکودکان و بازار نشر بسیار اهمیت دارد. در ادامه این گفت‌وگو را می‌خوانید:

در ابتدا درباره کتاب و محتوا آن توضیح دهید.
این کتاب در فهرست کتاب‌های کودکان با نیازهای ویژه دفتر بین‌الملی کتاب برای نسل جوان (IBBY)قرار داشت. در نمایشگاه شانگ‌های آن را دیدم و به نظرم اثر ارزشمندی آمد. کتاب‌هایی که به افراد عادی جامعه آموزش دهد که جور دیگری هم می‌توان جهان را دید، اینکه ما جهان را با حواس معمول درک می‌کنیم به این معنا نیست که همه افراد جامعه به همین صورت هستند، بسیار اندکند. این مسئله مهمی است که به بچه‌هایمان آموزش دهیم افراد دیگری در دنیا هستند که جهان را جور دیگری می‌بینند یا حس می‌کنند. این کتاب تنها برای افراد نابینا یا کم‌بینا نیست بلکه مناسب برای تمام بچه‌هاست و به آن‌ها آموزش می‌دهد که چشمت را بر روی یک باور ببند و بپذیر که دیگران شکل دیگری جهان را باور می‌کنند. در ایران کتاب در حوزه افراد با نیازهای ویژه خیلی کم داریم. در حوزه آموزش به کودکان عادی در خصوص کودکان معلول (نابینا، ناشنوا یا کم‌توان) خیلی کم‌کاری شده است.

به نظر شما مترجم کتاب کودک، برای برقراری ارتباط با کودک از نظر دانش و اخلاق چه چیزهایی باید داشته باشد و به صورت کلی یک مترجم به چه روحیاتی نیاز دارد؟
در ابتدا یک مترجم باید مخاطب را بشناسد. بداند وقتی می‌گوییم کودک (۰ تا ۱۸ سال) در مورد چه افراد با چه توانمندی یا نیازهایی صحبت می‌کنیم! از تئوری‌های رشد‌ و نظریه‌های متنوع پیرامون فرهنگ کودکی اطلاع نسبی داشته باشد. در مرحله بعد جامعه زبان مبدا و مقصد را بشناسد. تنها آشنایی با زبان کافی نیست بلکه شناخت فرهنگ و ادبیات هر دو سمت ضروری است. اگر مترجم، یک کتاب انگلیسی را به فارسی ترجمه می‌کند در کنار آشنایی کامل‌ با زبان فارسی باید درکی از زبان انگلیسی، اصطلاحات، گویش‌ها و ضرب‌المثل‌های آن داشته باشد. علاوه بر داشتن شناخت از ادبیات زبان مبدا و مقصد پژوهش در انتخاب درست واژگان اهمیت دارد. یکی از نکات اساسی که یک مترجم باید به آن توجه کند، انتخاب کتاب است؛ شناخت سلیقه ادبی مخاطب و بازار نشر بسیار مهم است.

یک ترجمه خوب برای کودکان باید دارای چه معیارهایی باشد؟
مهم‌ترین نکته، انتخاب اثر باید مناسب باشد؛ با فرهنگ کودک ایرانی هم‌خوانی داشته باشد و خیلی بومی یک منطقه خاص نباشد. در دنیا آثار بسیار مهمی تولید می‌شوند؛ اما تمام آن‌ها مناسب فرهنگ ایرانی نیست؛ برخی آثار به شدت وابسته به یک فرهنگ خاص هستند، و خیلی از مفاهیم آنها را نمی‌توان با ترجمه انتقال داد و کتاب نیاز به توضیحات بسیار و فرهنگ‌خوانی دارد، امری که ممکن است برای خواننده خردسال یا کودک جذاب نباشد یا فرایند لذت از اثر را مخدوش کند. یکی از دیگر موارد ضروری در انتخاب اثر، مناسب بودن با گروه‌ سنی است؛ یک مترجم باید بتواند واژگانی مناسب سن کودک انتخاب کند و در عین حال دایره واژگان او را گسترش دهد. دانستن اینکه که چه زمانی از زبان محاوره استفاده شود و چه زمانی نه، یا لهجه خاصی استفاده شود یا نه اهمیت دارد. در تمام این موارد وفاداری به کتاب و نویسنده اصلی مهم است. این وفاداری باید در خاستگاه فرهنگی و شیوه بیانی رعایت شود. بهتر است در برگردان آثار، زبان هنرمندانه استفاده شود تا کار خیلی بوی ترجمه ندهد و تا حد امکان اثر، نزدیک به تالیف باشد. خیلی از مترجمان برای شروع به کار ترجمه از کتاب‌های کودک استفاده می‌کنند و تصورشان این است که ترجمه کتاب‌های کودک ساده است؛ در صورتی که ترجمه کتاب کودک اگر خوب انجام شود اتفاقا دشوار است؛ در ترجمه کتاب‌های تصویری باید برای انتخاب تک‌تک واژه‌ها فکر کرد و در ترجمه کتاب‌های چند فصلی و رمان‌ها به توانمدی‌های نوجوانان توجه داشت.

خلاقیت مترجم چه تاثیری در ترجمه کتاب دارد؟
قطعا خیلی موثر است. به‌خصوص در کتاب‌های تصویری، بازی با واژگان حائز اهمیت است؛ گاهی‌اوقات یک مترجم با ترکیب چند لغت به یک لغت جذاب و طنز می‌رسد؛ انتخاب واژه مناسب که بتواند حس‌وحال اثر اصلی را به مخاطب انتقال دهد، خیلی مهم است. مترجم نیاز به دانش و خلاقیت دارد. لحن انتخاب شده توسط مترجم، به خلاقیت او بستگی دارد؛ البته تمام این موارد به اصل اثر نیز بستگی دارد.

مشکلات و مصائب ترجمه کتاب چیست؟
در این عرصه مشکلات متنوعی وجود دارد که یکی از این مشکلات مربوط به انتخاب کتاب است. به دلیل اینکه عضو کنوانسیون کپی‌رایت نیستیم و با وجود تحریم‌ها، دسترسی به کتاب کم است مثلا ما امکان خرید کتاب از ناشرهای خارجی یا آموزون را نداریم؛ چراکه امکان پرداخت ارزی از طریق بانک نداریم. خیلی از مترجم‌ها در ایران وابسته به اقوام و آشنایانی که در خارج از کشور دارند هستند تا کتاب‌ها را تهیه کنند و برایشان بفرستند. خیلی از مترجمان به دلیل کم شدن ارزش پول ملی و مشکلات اقتصادی امکان حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی را ندارند. دسترسی قانونی و اصولی به دلایل مختلف کم است. به دلیل نبود قانون کپی‌رایت آثاری که ترجمه شده اغلب غیرقانونی و بدون اجازه است و این برای روزمه مترجم‌های حرفه‌ای نقطه منفی است. تبعات و مشکلات نبود قانون کپی‌رایت در بازار نشر ایران زیاد است؛ از آن بین می‌توان به سرعت بیش از حد و ترجمه‌های موازی و ضررهای اقتصادی ناشرهای قانونمندی که کپی‌رایت را تهیه می‌کنند، اشاره کرد. زمانی که کپی‌رایت یک اثر تهیه می‌شود، هم ناشر و هم مترجم تعهد و وفاداری نسبت به اثر دارند؛ در انتخاب اثر، حساسیت بیشتری به خرج می‌دهند؛ برای ترجمه و ویرایش زمان معقولی گذاشته می‌شود؛ و تنها یک ناشر اجازه ترجمه و نشر آن اثر را در کشور دارد. این روندی است که در یک سیستم نشر قانون‌مند اتفاق می‌افتد؛ اما متاسفانه در ایران بدین صورت نیست و به دلیل عدم توجه به حقوق ناشر و پدیدآورنده خارجی و نخریدن کپی‌رایت آشفته بازاری شده بازار ترجمه‌ها؛ سرعت نشر عجیب و غریب، ترجمه‌های شتاب‌زده و سطحی، آثاری که بدون ویرایش و بدون کیفیت تولید می‌شوند و... هیچ سیستمی هم برای جلوگیری از ترجمه‌های موازی و پخته‌خواری وجود ندارد. بازار ترجمه در کشورهای دیگر دارای یک آرامش خاصی است و کفه تالیف سنگین‌تر است. در ایران چون هزینه تولید آثار ترجمه بدون پرداخت حقوق پدیدآورنده‌گان اصلی کمتر از تولید آثار تالیفی است به همین دلیل ناشرها به ترجمه اقبال بیشتری نشان می‌دهند. در این حجم از ترجمه‌های موازی و آثار تولید شده برای تشخیص یک ترجمه یا اثر خوب باید از متخصصین کودک کمک گرفت و شناخت این موضوع برای خانواده بسیار سخت است.

راه‌حل شما برای حل مشکل ترجمه‌های موازی که چندین نسخه از کتاب به طور همزمان در بازار نشر منتشر می‌شود، چیست؟
متاسفانه این موضوع ناشرانی را که رایت کتاب‌ها را می‌خرند بسیار آزار می‌دهد. ما در کتاب‌های طوطی بدون استثنا کپی‌رایت کتاب‌های ترجمه را خریداری می‌کنیم و به ناشر خارجی متعهدی می‌شویم حافظ منافع آنها باشیم. اما تعدادی از کتاب‌های ما هم‌زمان یا حتا بعدتر توسط ناشران کودک و نوجوان دیگری ترجمه و بی‌اجازه چاپ شده‌اند. این امر هم از نظر فروش و بازاریابی و اقتصادی برای ما ضرر ایجاد می‌کند و هم توضیح آن به ناشر خارجی برای کشور ما خوب نیست! اولین و اصولی‌ترین راه حلی این مشکلات پیوستن ایران به قانون کپی‌رایت است، حداقل در حوزه کتاب و منابع فرهنگی کودک ونوجوان. اما در شرایط فعلی که این قانون را نداریم اگر سامانه‌ای برای اعلام ناشران هنگام خرید کپی‌رایت یک اثر راه‌اندازی شود؛ تا از طریق این سامانه، نام ناشر خریدار و مراحل کار ثبت شود و همچنین دیگر ناشران از رونده مذاکره ناشر خریدار مطلع شوند و به هیچ وجه به ناشران دیگر اجازه چاپ ندهد شاید مشکلات کمتر شود و ناشرانی که قانونمند عملی می‌کنند تشویق شوند. خیلی از مواقع یک اثر در مرحله مذاکره است و دیده می‌شود که ناشران دیگر آن را ترجمه و با سرعت چاپ کرده‌اند این روند سبب متضرر شدن ناشران می‌شود چرا که مذاکرات بین‌المللی هزینه و نیرو و زمان می‌طلبد. اگر این اتفاق بیافتد کمی سرعت ترجمه‌ها ممکن است کم شود، توجه به تالیف بیشتر شود، مترجم‌‌ها به همکاری با ناشران قانون‌مند تشویق شوند و .... زمانی‌که تابع قوانین بین‌المللی شویم، جهان هم به ما احترام می‌گذارد و ورود ادبیات کودک و نوجوان ایران به بازارهای نشر جهان تسهیل خواهد شد.