به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)،‌ بزرگداشت زنده ياد عزت‌الله نگهبان، پدر باستان‌شناسي نوين ايران به كوشش انجمن علمي دانشجويان باستان‌شناسي دانشگاه تهران عصر روز دوشنبه (5 ارديبهشت) در تالار فردوسي دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران برگزار ‌شد. 

در اين مراسم مهرداد ملك‌زاده، پژوهشگر ميراث فرهنگي در مقاله‌اي تحت نام «حفاري در مارليك و جنبه‌هاي ملي و بين‌المللي آن» گفت: كاوش‌هاي دكتر نگهبان در مارليك و اهميتي كه كار او در سطح بين‌المللي داشت، بر كسي پوشيده نيست اما با فاصله‌اي كه از زمان او كاوش‌هاي گرفته‌ايم، بايد ديد  آنچه ما از مارليك مي‌دانيم و از آن آموخته‌ايم، چيست و چگونه مي‌توان برپايه تجربه دكتر نگهبان، آزموني تازه براي خود بسازيم و آن را براي فهم دوره‌اي از باستان‌شناسي ايران بكار ببريم. 

وي افزود: از اواخر دهه 1330 حفاري‌هاي غير قانوني در كرانه‌هاي جنوبي مازندران همه گير شده بود و كمتر تپه‌اي مي‌شد يافت كه از گزند كلنگ حفاري‌هاي غير مجاز در امان مانده باشد. اداره باستان‌شناسي آن روزگار، برنامه‌اي جدي را در گيلان و مازندران تدارك مي‌بيند تا پيش از از دست رفتن همه آثار، كاوش‌هايي علمي در آنجا انجام بگيرد. دكتر نگهبان با هيات همراهش راهي گيلان مي‌شود و با برنامه‌ريزي دقيقي، محوطه چراغعلي تپه را شناسايي و كاوش مي‌كند و با خوش ذوقي و نكته سنجي نام «مارليك» را بر آن مي‌گذارد. اين نام گويا از زبان تالشي گرفته شده است و به معناي تپه است. 

وي افزود: نگهبان به محوطه مارليك توجه خاصي داشت و با كاوش‌هاي خود حماسه‌اي در باستان‌شناسي ايران آفريد كه چهارده ماه در سال‌هاي 41 ـ 1340 ادامه يافت. اين يك ميدان آزمون سخت براي باستان‌شناسي ايران بود. قهرمان اين ميدان نيز كسي جز نگهبان نبود و او توانست پهلوانانه از پس اين كار دشوار برآيد. در نتيجه به دستاوردهاي بسياري رسيد كه يكي از آنها يافتن جام زرين زيبايي بود كه امروزه به نام جام مارليك ناميده مي‌شود. 

ملك‌زاده يادآور شد: چندي بعد در جنوب درياچه اروميه جام ديگري پيدا شد كه همگوني بسياري با جام مارليك داشت. پيوستگي اين دو جام انكار نشدني است. نمونه‌هاي ديگري از اين جام نيز در موزه‌هاي گوناگون ديده مي‌شود كه برخي از آنها بر اثر حفاري‌هاي غير مجاز پيدا شده‌اند. همانند جام عمارلو كه يكي از شاهكارهاي هنري است كه در موزه لوور فرانسه نگهداري مي‌شود و از جنس طلا و نقره است و جام «املش» هم ناميده مي‌شود. 

وي افزود: كاوش‌هاي مارليك كه در سال‌هاي 40 و 41 انجام شد، شاهكارهاي هنري اين دوره را به ما معرفي كرد اما از يك سو عطش علمي پژوهشگران را برانگيخت و از سوي ديگر خيلي‌ها را به سوداي يافتن اشيايي شبيه آن، راهي گيلان و مازندران كرد.
نكته مهم آن است كه دكتر نگهبان بلافاصله نتايج گزارش‌هاي خود را منتشر كرد. ابتدا در سال 1343 خلاصه فارسي آن را در دسترس پژوهندگان قرار داد و چند سال بعد گزارش انگليسي آن را هم انتشار داد. در واقع او هم وجوه ميداني و پژوهشي كارهاي باستان‌شناسانه را در نظر داشت و هم غافل از انتشار علمي آنها نبود. در سال 1346 نيز گزارش نهايي كاوش‌هاي مارليك را نوشت تا دنياي علم بتواند در مورد چند و چوني حفاري‌هاي او داوري كند. 

مارليك، نگهبان را به يك شخصيت جهاني تبديل كرد

محمود موسوي، باستان‌شناس پيشكسوت نيز مقاله‌اي تحت نام «خاطرات حفاري‌هاي مارليك» ارايه داد و گفت: حفاري مارليك در دهه چهل يكي از كاوش‌هاي پُرحاشيه در ايران بود. كافي بود دكتر نگهبان تحت تاثير يكي از آن حاشيه‌ها قرار مي‌گرفت. بي گمان در آن صورت ادامه كار براي او ممكن نمي‌شد اما او با پايداري و پايمردي و استواري توانست كار را پيش ببرد. اگر در همان سال‌ها دردسرهاي بسياري براي او بوجود نمي‌آوردند، به نتايج بهتري نيز دست مي‌يافت. 

وي افزود: مارليك بصورت تصادفي پيدا شد و بر اثر يك بررسي شناخته شده علمي نبود. ماجرا از اين قرار بود كه گروهي از سوداگران عتيقه و قاچاقچي، به اين نقطه رسيده بودند و اشياء گرانبهايي بدست آورده بودند اما بر سر تقسيم آن كارشان به درگيري مي‌كشد. يكي از آنها موضوع را به اداره باستان‌شناسي گزارش مي‌دهد. 

اين در زماني بود كه يك هيات باستان‌شناسي بزرگ در حوزه گيلان و به سرپرستي دكتر مقدم مشغول كاوش بود. قاچاقچي‌ها به حيله‌هاي گوناگون دست مي‌زدند تا جلو كار اين هيات را بگيرند. به هر حال دكتر نگهبان راهي محوطه مارليك مي‌شود و در اولين گمانه‌زني، آثار و اشياء گرانبهايي پيدا مي‌كند. همين مساله موجب ولوله فراواني مي‌شود. مدت 9 ماه، هيات او به كار مي پردازد. 

وي افزود: كاري كه نگهبان در مارليك انجام داد، نظيرش را در ايران نمي‌توانيم بيابيم. ما هرگز حفاري كه اين همه آثار ارزنده از آن بدست آمده باشد، نداشته‌ايم. در حسنلو تنها 2 جام بدست آمد و در زيويه كاوش علمي صورت نگرفت. در جاهاي ديگر هم اندكي از اشياء پيدا شد اما در مارليك آثار برجسته و فراواني كشف شد كه ارزش بي‌مانندي دارند. به همين دليل مارليك در شهرت و معروفيت دكتر نگهبان نقش اساسي داشت و او را به يك شخصيت جهاني تبديل كرد. خود او هم گفته است كه هنگام حفاري در مارليك مي‌دانستم كه اين كار در شكست و پيروزي آينده من تاثير خواهد داشت. 

وي افزود: مارليك نخستين حفاري نگهبان بود. سوال اينجاست كه اگر اين اشياء يافت نمي‌شد يا در كاوش‌ها يكسري اشياء معمولي بدست مي‌آمد، باز مي‌شد كاوش‌هاي مارليك را يك كار بزرگ تلقي كرد؟ بي گمان نه. آنچه سبب معروفيت اشياء مارليك شد، كار علمي و تلاش خود دكتر نگهبان هم بود. 

اما با همه تلاش او و كارهاي باستان‌شناسانه‌اي كه در گيلان انجام شده است، هنوز ابهامات بسياري در مورد فرهنگ‌ها و تمدن‌هاي باستاني حوزه گيلان وجود دارد. بايد مطالعه بشود تا دريابيم كه چرا ما در گيلان معماري باستاني نداريم؟ در هزاره اول و اواخر هزاره دوم پيش از ميلاد، انبوهي از خط‌ها را در ايران مي‌يابيم اما در گيلان هيچ نشانه‌اي از خط يافته نشده است. آيا اين فرهنگ در سپيده دم تاريخي خود بسر مي‌برده است؟ اينها پرسش‌هايي است كه بايد جوابي براي آنها يافت.