یک خوانش جامعه‌شناختی از «خانواده، زن، زنانگی» به روایت قرآن

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) سیدمحمود نجاتی حسینی(خراسانی)، پژوهشگر مطالعات علم و دین و مدیرگروه دین انجمن انسان شناسی ایران نوشتاری با عنوان «یک خوانش جامعه شناختی از خانواده، زن، زنانگی به روایت قرآن» را به صورت اختصاصی در اختیار ایبنا قرار داده است که در ادامه می‌خوانید:

درآمد بحث
برای امردینی و اسلامی، آنگونه که در«متون دینی مرجع»(از سرمتن مقدس قرآن تا متن‌های پیرامونی آن) مندرج شده است، خانواده یک بنیان طبیعی مدنی و معنوی اخلاقی است که ضمن فراهم‌سازی کارکردهای زیستی(عشق ورزی مشروع و طبیعی منطبق با فطرت الاهی و تولید نسل) می‌تواند و می‌باید در خدمت تربیت «انسان اخلاقی – معنوی- مدنی» هم باشد.

اما مواجهه امردینی و اسلامی با دگردیسی‌های امروزین(مدرن و پست مدرن و فمنیستی) نهاد خانواده امری طبیعی است و دور از انتظار هم نیست و لذا می‌توان درمتون دینی مرجع تنها شاهد رد پای «خانواده‌گرایی طبیعی اخلاقی معنوی»بود و لاغیر.

یک معنای مصرح این مفروض این است که توقع کنارآمدن متون دینی مرجع با «دگردیسی‌های مدرنی – پست مدرنی- فمنیستی» رخ داده درشکل و محتوای نهاد خانواده مورد انتظار نیست. مگر این که ما بتوانیم یک «روایت دینی پست مدرنی- فمنیستی از خانواده» داشته باشیم- روایتی که البته تحقق آن، حتی اگر ممکن هم باشد، صورت‌بندی تئوریکی جامعه‌شناختی آن چندان راحت و آسان نیست!.

به این منظور و از لحاظ تئوریکی، خوانش جامعه شناختی چاره کارو راهی مطمئن است. بنابراین و به همین منظور از لحاظ متدلوژیکی نیز، منطقا باید بتوان از روش هرمنوتیک الاهیاتی ودینی و متن مقدس[1] برای ورود به «متن دینی اسلامی» مرجع(قرآن) برای کشف مضامین دینی مرتبط با نهاد خانواده(دوستی، عشق، ازدواج، طلاق، فرزندآوری، تعهدات همسری، رفتارهای زناشویی، روابط خانوادگی چالش‌ها و مسایل بحرانی) و تفسیر و خوانش معناشناختی آنها سود جست و این دقیقا کاری است که ما در این خرد پژوهش دین‌پژوهانه و قرآن‌پژوهانه فرهنگی اجتماعی از منظرجامعه شناسی‌های دین و دینی[2] انجام داده‌ایم.

منطق پژوهش هرمنوتیک الاهیاتی ودینی ومتن مقدس
برای کشف و فهم و استنباط روایت قرآن از «خانواده، زن، امر زنانگی» منطق بحث ایجاب می‌کند که به فضای مفهومی آیات قرآنی مرتبط با نهاد خانواده و زن و نیز فرا روایت قرآنی و مساله – مضمون‌های خانواده توجه کنیم.

وفق مطالعات قرآنی مدرن[3] این نوع روایت‌ها را باید تنها بر حسب فضای مفهومی قرآنی آن‌ها کشف و فهم و تفسیر کرد. بنابراین با سنت قرآن خوانی سنتی تاریخی مرسوم در جهان اسلام که دانش سنتی تفسیر قرآن است؛ رسیدن به این نوع روایت‌های اجتماعی فرهنگی قرآنی بسیار دشوار و به احتمال قوی دور از دسترس است. لذا می‌ماند بهره‌مندی از هرمنوتیک الاهیاتی و دینی و متن مقدس. لذا ما در این مسیر از متن 20 سوره مکی و مدنی، 106 فقره آیه قرآنی محوری برای فهم مقوله «خانواده» را استخراج و دو دسته سوره قرآنی در نسبت با بحث از «خانواده» را مشخص کرد‌ه‌ایم.

سوره‌های کلیدی، که مسایل و مضمون‌های اصلی بحث از خانواده و ملحقات آن را متقبل‌اند شامل 5 سوره اند: «بقره، نساء، نور، طلاق، تحریم». سوره‌های «پیرامونی»، هم هستند که بسط روایت‌های سوره‌های کلیدی‌اند و نیز به نوعی مضامین متمم و مکمل را برعهده دارند؛ این 16 سوره نیز عبارتند از: «آل عمران، انعام، اعراف، توبه، ابراهیم، نحل، اسری، طه، فرقان، عنکبوت، روم، لقمان، فاطر، احقاف، منافقون، نوح».

با وارسی این سور و آیات مرتبط آنها دریافتیم که یک خوشه عوامل مرتبط با مسایل نهاد خانواده درقرآن که حاوی مساله – مضمون‌های خانواده و زنان و زنانگی است قابل کشف و استنباط اند. این خوشه عوامل شامل مضامین مهمی‌اند که همچنان هنوز هم مورد نقد و وارسی در مطالعات فمنیستی متعارف [4]، مطالعات دینی زنان[5] و مطالعات فمنیسم اسلامی[6] هستند:

«تابوی ازدواج مومنین با مشرکین؛ تغذیه فرزندان و نفقه همسران مادر شده؛ طلاق؛ اختلافات زناشویی؛ نشوز یا نافرمانی؛ عدم تکمین زنان؛ خشونت خانگی برعلیه زنان؛ مهریه و صداق؛ حسن سلوک مردان با زنان به هنگام طلاق؛ چالش ازدواج مجدد؛ عده زنان یا مدت مقرر پس ازطلاق؛ سکونت زنان مطلقه درحال گذران عده؛ چالش ارث و شبکه خویشاوندی میراث بران؛ پرداخت ارث به دختران و پسران و همسران؛ سرپرستی یتیمان؛ مساعدت مالی مدنی به یتیمان تا هنگام بلوغ؛ روابط خویشاوندی هم زمان با والدین و خانواده و اقوام سببی و نسبی؛ تابوی ازدواج با محرمان در شبکه خویشاوندی سببی و نسبی؛ تابوی زنا؛ زنای زنان و مردان متاهل؛ قضاوت درباره حکم زنا؛ مجازات زناکاران؛ شاهدان رفتار زنان؛ تهمت و بهتان ناحق زناکاری به زنان عفیفه ازسوی شوهران یا دیگران؛ مساله تبعات شهادت کذب و نسبت دروغ در باره زنا؛ ازدواج نکردگان مستعد ازدواج؛ عفاف برای ازدواج نکردگان؛ حریم خصوصی خانگی و خانوادگی خود و دیگران؛ سرنوشت مشترک خانواده و مسئولیت اخلاقی و معنوی حفاظت از خانواده؛ الگوسازی برای زنان مومنه؛ نشان دادن فرجام نیکو برای زنان مومنه؛ توصیف فرجام نا نیکو برای زنان غیر مومنه».

هم چنین بخش دیگری از مضامین ـ مسایل اجتماعی فرهنگی محوری در مورد زنان وخانواده و زنانگی نیزدر سوره‌های قرآنی پیرامونی هستند که آنهانیز یک خوشه عوامل مجزا برای تحلیل هرمنوتیکی روایت قرآن را تشکیل می‌دهند. اینها نیزعبارتند از: «غریزه جنسی، فلسفه ازدواج؛ فرزندکشی، تهی‌دستی خانواده؛ خانواده‌پرستی دنیوی، مادی‌گرایی در خانواده، خانواده‌گرایی افراطی؛ رفتار با والدین؛ تفاخر گرایی به خانواده؛ غفلت ازمسئولیت‌های اخلاقی معنوی مدنی درقبال غیر خانواده؛ اعتقادات دینی خانواده؛ استقلال اعتقادی افرادخانواده؛ آزاروالدین؛ سالمندی والدین؛ نگهداری از والدین سالمند».

رویه فهم جامعه‌شناختی خوشه عوامل مرتبط با خانواده درقرآن
برای فهم نگاه جامعه شناختی در تحلیل فراروایت قرآنی از خوشه عوامل مرتبط با نهاد خانواده و زنان و زنانگی در قرآن وجود یک پیش شرط و یک پیش نیاز به شدت حس می‌شود و آن شکل گیری مطالعات اجتماعی فرهنگی قرآن / قرآن پژوهی فرهنگی اجتماعی مدرن[7] درتعامل فکری معرفتی عقیدتی میان قرآن و علوم اجتماعی مدرن است:

آ)این که بتوان سنت(شرعی)و مدرنیته(عرفی)را با گشوده نگاه داشتن اقتضائات فرهنگ مدرن برروی اجتماعات سنتی مذهبی درجهان اسلام معاصر به تعامل کشاند.

ب) این که بتوان فرهنگ سنتی – مذهبی جهان اسلام و دو امر جامعه‌شناختی مهم در خصوص خانواده(مانند هر سپهر دیگری از زیست مدرن)را طوری سامان داد که:
باطرح پرسش‌های «مدرن» دربرابر متن قرآن، به پاسخ‌های «سنتی» رسید؛ و درسویه مقابل آن نیز با طرح پرسش‌های «سنتی» از متن قرآن دربرابر فرهنگ مدرن، از طریق علوم اجتماعی مدرن به پاسخ‌های «مدرن» نائل شد.

نتیجه بحث
ماحصل خوانش جامعه شناختی مدرن که توام با هرمنوتیک دینی و الاهیاتی و متن مقدس در روایت قرآنی از خانواده و زنان و زنانگی است؛ را می‌توان در دو نکته زیر برای پژوهش‌های تکمیلی و آتی خلاصه کرد.

1)خرده روایت‌های قرآنی از خانواده و زنان و زنانگی
که شامل این آموزه‌ها، ایده‌ها و ملاحظات امر واقعی است: «فلسفه خانواده؛ فلسفه ازدواج؛ جایگاه‌های مادریت / زنانیت/ پدریت و مادریت/فرزندیت؛ جایگاه یتیمیت؛ جایگاه سالمندیت؛ جایگاه شبکه خویشاوندی؛ هنجارهای شرعی اخلاقی ازدواج و روابط پسا ازدواج؛ هنجارهای شرعی اخلاقی طلاق و روابط پسا طلاق؛ مخاطرات خانواده گرایی افراطی و خانواده پرستی؛ جایگاه استقلال فکری فردی و مسئولیت اعتقادی فرد؛ الگوسازی معنوی اخلاقی مدنی از مردان و زنان صالح و صالحه؛ فهرست تابوها و امور ممنوعه در روابط خانوادگی و خویشاوندی با زنان و مردان».

2) مضامین کلیدی خرده روایت‌های قرآنی از خانواده و زنان و زنانگی
وفق خوانش جامعه‌شناختی مدرن مزبور، در متن خرده روایت‌های بالا می‌توان شاهد جهت گیری‌های عملی تربیتی و اخلاقی معنوی مرتبطی بود که مد نظر قرآن برای ارتقای اخلاقی تربیتی(فرهنگی) و تعالی الاهیاتی معنویتی (اجتماعی) زنان و خانواده در زندگی فردی و جمعی شان قرار گرفته است. این‌ها نیز عبارتند از: «حرمت خانواده، برابری زوجین، احترام متقابل، حفظ و حرمت حریم خصوصی؛ لزوم تجدید نسل، پرورش فرزندان شایسته؛ احترام متقابل، همکاری مشترک، مسئولیت مشترک، رعایت حقوق هم دیگر؛ نقش پر رنگ مادی و معنوی پدر در مدیریت خانواده؛ تابوی اعمال خشونت کلامی رفتاری جسمی جنسی بر علیه زنان؛ تابوی ایراد تهمت و توهین و بهتان و افک بر علیه زنان؛ لزوم رعایت حقوق مادی و معنوی یتیمان؛ لزوم سرپرستی کامل از یتیمان؛ لزوم رعایت حقوق مادی و معنوی سالمندان، لزوم پرستاری مادی و معنوی محترمانه از سالمندان؛ لزوم ایفای مسئولیت صله رحم؛ حمایت مادی و معنوی از خویشاوندان نسبی و سببی؛ مجاز بودن روابط زناشویی به خانواده وازدواج شرعی؛ تابوی زنا، گستره ازدواج؛ عدالت بین زوجین؛ رعایت متقابل حقوق مادی و معنوی زوجین؛ رعایت حقوق مادی و معنوی زوجین در فرایند طلاق؛ تابوی زنا، تابوی خشونت خانگی؛ مجازبودن ازدواج مجدد؛ لزوم پرهیز از روزمرگی در خانواده؛ محدود نکردن مسئولیت‌ها به حوزه خصوصی؛ ایفای مسئولیت‌های مدنی اخلاقی و عمومی در قبال شبکه خویشاوندی، همسایگان و محرومان؛ لزوم استقلال فرد در اعتقادات دینی خود از خانواده؛ لزوم عدم پیروی فرد ازعتقادات غیردینی یا ضد دینی خانواده؛ لزوم تبعیت از الگوهای ایدئال اخلاقی معنوی مدنی قرآنی برای زنان و مردان؛ تابوی اعمال خشونت کلامی رفتاری جسمی جنسی بر علیه زنان؛ تابوی ایراد تهمت وتوهین و بهتان و افک بر علیه زنان؛ تابوی خشونت خانگی؛ تابوی زنا؛ تابوی ازدواج با محارم در شبکه خویشاوندی؛ تابوی بدرفتاری با یتیمان؛ تابوی بدرفتاری با والدین؛ تابوی بدرفتاری با محرومان ومسکینان؛ تابوی بدرفتاری با سالمندان؛ تابوی بدرفتاری با همسایگان؛ تابوی بدرفتاری با خویشاوندان».

منابع:

[1] نگاه شود به: جان .اچ .هایس و کارل. ار .هالیدی (1400) تفسیر بایبل: راهنمای دانشجویان، اعظم پویا و سعید شفیعی، تهران، نشر نی.

[2]نگاه شود به: سیدمحمود نجاتی حسینی(1389) جامعه شناسی دین و جامعه شناسی دینی و جامعه – خداشناسی: بازخوانی انتقادی – مقایسه ای از سنت‌های فکری در دین پژوهی‌های اجتماعی و فرهنگی، دو فصلنامه علمی – تخصصی اسلام و علوم اجتماعی(پژوهشگاه حوزه و دانشگاه )، سال 2، شماره 4، پاییز و زمستان، صص 77-120.

[3] نگاه شود به منظر «فلسفه مطالعات قرآنی» و «فلسفه قرآن پژوهی» در: سیدمحمود نجاتی حسینی(1399)پروبلماتیك مطالعات قرآنی سنتی و مدرن: برخی نكات انتقادی- راهبردی برای فلسفه مطالعات قرآنی، مقاله ارائه شده به [اولین همایش ملی مطالعات سبك شناختی قرآن كریم- دانشگاه علوم ومعارف قرآن كریم- دانشكده مطالعات قرآنی خوی–15شهریور1399 -خوی] منتشره در: دو فصلنامه مطالعات سبک شناختی قرآن کریم (دانشگاه علوم و معارف قرآنی)سال سوم – شماره 1، پیاپی 5 / پاییز و زمستان 1398؛ تاریخ نشر بهمن 1399؛ صص 219-241.قابل دسترسی اینترنتی در لینک زیر:
http://www.style.quran.ac.ir

[4] نگاه شود به: جین فریدمن (1381) فمنیسم، فیروزه مهاجر، تهران، انتشارات آشیان/ پاملا آبوت وکلر والاس (1380) جامعه شناسی زنان، منیژه نجم عراقی، تهران، نشر نی/ عباس یزدانی و بهروز جندقی (مترجمان )( 1382) فمنیسم و جنبش‌های فمنیستی – ترجمه، تحلیل و نقد مجموعه مقالات دایره المعارف راتلج، سر ویراستار حمید رضا حسنی، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران/انجمن جامعه شناسی ایران(ترجمه)(1385 ) مجموعه مقالات فمنیسم و دیدگاه‌ها – تنظیم شهلا اعزازی، تهران، انجمن جامعه شناسی ایران، گروه مطالعات زنان.

[5] نگاه شود به: شریف عبدالعظیم محمد ( 1389) زن در اسلام، مسیحیت و یهودیت، مهدی گلجان، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، مرکز نشر‌هاجر، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران/ حسین بستان (نجفی)( 1399 ) خانواده در اسلام، قم، پژوهشگاه حوزه ودانشگاه/ طاهره حسومی و همکاران(1397) جامعه شناسی زن، ازدواج و خانواده در قرآن کریم، به منظور ارائه مدل خانواده قرآنی – مطالعه مفاهیم اجتماعی درقرآن کریم، فصلنامه علمی پژوهشی زن و جامعه : جامعه شناسی زنان، شماره 4، شماره مسلسل 36، صص 97-131 /حسن یوسف زاده ( بی تا ) شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، گزارش طرح پژوهشی - تهران، مرکز بررسی‌های راهبردی ریاست جمهوری، قابل دسترسی در لینک اینترنتی زیر:
http://www.css.ir/media/pdf

[6]نگاه شود به : سیدمحمود نجاتی حسینی(1400) «شکل گیری فقه زنان به چالش‌های این قشر کمک می‌کند»، گفتگوی منتشره در سایت خبرگزای ایکنا، 17اسفند 1400؛ قابل دسترسی اینترنتی در لینک زیر:
https://iqna.ir/fa/news/4041357

سیدمحمود نجاتی حسینی(1401)«فمنیسم اسلامی واسلام فمنیستی : از امکان تا امتناع»؛ خلاصه مقاله به همایش زنان، احزاب و نسلهای حقوق بشر- آذر1401 /باعنوان فمنیسم اسلامی و مساله حقوق بشر زنان – در مواجهه با اسلام‌های فقهی و سیاسی؛ قابل دسترسی اینترنتی در لینک زیر:
http://for-mystudents.blogfa.com/post/599

[7] نگاه شود به : سید محمود نجاتی حسینی(1402) قرآن، جامعه، تاریخ، فرهنگ: مجموعه مقالاتی در قرآن پژوهی فرهنگی اجتماعی، تهران، نشر آرما.معرفی کتاب در لینک اینترنتی زیر (سایت خبرگزاری بین المللی قران کریم و خبرگزاری کتاب ایران ) قابل دسترسی است:
https:// iqna.ir/fa/news/4139768
https://ibna.ir/fa/tolidi/336756