به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «شهرهای ایران عصر ایلخانی»، تحلیلی بر نقش وقف در توسعه شهرهای دوران ایلخانی تالیف مشترک دکتر حسن کریمیان و بهزاد مهدی‌زاده گذری تاریخی به شهرهای ایرانی از منظر وقف دارد.

مولف در این کتاب با نگاهی ویژه به مرور جزئیاتی از معماری ایران در دوره سلجوقی و پس از آن ایلخانی پرداخته است و تلاش کرده که تفاوت این دو نوع معماری را نیز بیان کند. در این راستا ابتدا به معماری ایران در دوره باستان اشاره کرده و پس از آن به طور ویژه به شرح تحولی که در معماری ایرانی عصر سلجوقیان و ایلخانان روی داده، پرداخته است. در این میان نگاه خاصی به تاثیر وقف بر شهرسازی ایرانی در این دوره شده است.

کتاب از پنج فصل تشکیل شده که سرفصل‌های آن عبارتند از «کلیات»، «شهرهای ایران از سقوط ساسانیان»، «جایگاه ویژه وقف در فرم‌یابی فضاهای شهری عصر ایلخانان»، «معرفی بناها، مجموعه بافت‌های وقفی» و «بررسی تاثیر وقف در شکل‌یابی و توسعه شهرهای شاخص عصر ایلخانی».

در رابطه با تاثیر اسلام بر معماری ایرانی می‌خوانیم: «هرچند ورود اسلام به ایران نتوانست فرم شهرها را به صورت کامل دگرگون سازد، تأثیرات گسترده‌ای بر آن گذاشت. تحول مهم در شیوه شهرسازی و شهرنشینی دوره اسلامی ایران، شیوه مکان‌یابیِ عناصر مختلف شهری و چیدمان اقشار مختلف در کالبد ظاهریِ شهر است. از مصادیق این تغییر و تحول، انتقال مرکز حکومتی از دورن کهن‌دژ به حاشیه شهر و، ایجاد مسجدی برای عبادت مسلمانان در کنار مقر حکومتی جدید است که این دو، جهت جدیدی به شهرها می‌دادند (کریمیان و همکاران، 1390: 900).»
 
مولف درباره تفاوت شهرسازی در ایران باستان و ایران اوایل اسلام می‌نویسد: «مطالعات باستان‌شناختی در شهرهایی نظیر نیشابور (مهریار)، دارابگرد (کریمیان و سیدین 1390: 73 ـ 88)، بم (کریمیان، 1383: 81 ـ 100)، ری (11ـ 8: 2013 کریمیان)، نیشابور (ویلکینسون) و کلار (کریمیان و سقایی 1392: 69 ـ 87) ثابت کرده است که نخستین فرمانروایان اسلامی، مقر حکومتی خود را در بیرون از دیوارهای شهرهای تصرف‌شده احداث کرده‌اند. به احتمال بسیار زیاد، این اقدام به‌عمد و به منظور در هم ریختنِ نظامی اجتماعیِ ساکنان شهرهای انتقال‌یافته از عصر ساسانیان صورت پذیرفته است. هرچند خلفای اموی عباسی مجددا نوعی نظام طبقاتی برقرار ساختند، خلفای اولیه اسلامی می‌کوشیدند حتی‌الامکان نظام طبقاتی عصر ساسانیان را در هم بشکنند و امت واحده اسلامی را دور از هرگونه تفاوت‌های طبقاتی سامان بخشند.»

مسجد به عنوان نماد شهرسازی اسلامی تاثیر خاصی برمعماری داشت. به طوری که درباره تاثیر مسجد در فضای شهر ایرانی آمده است: «فضاهای شهری ایران در سه قرن آغازین ورود اسلام به ایران، بیشتر در همان فرم و قالب قبلی باقی مانده‌اند و اصلی‌ترین فضای معماری که در آنها ساخته شده، مسجد است. نخستین نمونه‌های مساجد اسلامی مکشوف از بافت تاریخیِ پایتخت ساسانیان، بیشابور، حکایت از دارد که فرمانروایان اسلامی، غیر از مسجد جامع شهر، مساجدی محله‌ای نیز در بافت شهرهای ایران می‌ساختند (کریمیان 1383: 58 ـ 64). نخستین مساجد، با تبعیت از الگوی مسجد مدینه، به فرم تالاری ستون‌دار فرم می‌یافتند (جامع شوش، تاریخانه دامغان، جامع فهرج، شبستان ستون‌دار دیالمه در جامع اصفهان و ...) تا آنکه به امر خواجه نظام، شبستانی گنبددار در جامع اصفهان احداث شد و سبک ساخت مساجد را به «ایوان‌دار» تغییر داد (کریمیان 1379: 44 ـ 51).»
 
اما شهرسازی ایرانی پس از ورود اسلام تا قرن‌ها چندان نمود و اسلوب خاصی نداشت تا اینکه در دوره سلجوقیان و به ویژه ایلخانان دچار تحول خاصی شد: «شهرسازان ایران به روزگار ایلخانان، در کنار سنت‌های گذشته شهرسازی، درصدد ایجاد شیوه‌های جدید در طراحی شهری برآمدند و سبک آذری، که در این دوره شکل گرفت، عصاره نوآوری‌ها و ابداعات معماری دوره ایلخانی محسوب می‌شد (کریمیان و همکاران، 1390: 903) از جمله ویژگی‌های سبک آذری می‌توان به استفاده از کاشی در مقیاس کلان در تزئینات معماری؛ تحول در ساخت گنبد و ایوان؛ تحول در پلان فضاها؛ ایجاد عظمت در بنا؛ تعادل توازن کالبدی در فضاها؛ و تنوع طرح‌های معماری اشاره کرد.»
 
اگرچه شهرسازی ایرانی از دوره سلجوقیان و ایلخانان دچار تحولات خاصی شد، اما شهرسازی ایلخانان نیز با سلجوقیان دارای تفاوت‌های اساسی بود: «در مقایسه شهرسازی دوره سلجوقی با ایلخانی می‌توان گفت که در دوره سلجوقی، شهر در میان دو قطب مسجد جامع و ارگ حکومتی گسترده بود و این دو قطب را بازار شهر به هم وصل می‌کرد. حال آنکه در دوره ایلخانی این دو قطب با هم تلفیق شد و مرزهای آنها از بین رفت (کی‌نژاد و بلالی، 1390: 114) (تصویر 2 ـ 29). یکی دیگر از ویژگی‌های مهم کالبدیِ شهرهای این دوره‌ان بود که ساختمان‌های با اهمیت در مکان‌های مرتفع شهرها ساخته می‌شد؛ از جمله ساختمان‌های مهم مقابر خان‌های مغول، مقابر عرفا و مجموعه‌های وقفی (پاکزاد، 1390: 321) که این مورد آخر نیز بیشتر با محوریت مقبره صاحب منصبی ساخته می‌شد؛ مثل ربع رشیدی ک بر دورِ مقبره خواجه رشیدالدین احداث شد.»

کتاب «شهرهای ایران عصر ایلخانی»، تحلیلی بر نقش وقف در توسعه شهرهای دوران ایلخانی تالیف مشترک دکتر حسن کریمیان و بهزاد مهدی‌زاده در 242 صفحه، شمارگان 500 نسخه و به قیمت 25 هزار تومان از سوی انتشارات جهاد دانشگاهی واحد تهران روانه بازار نشر شد.