به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نخستین نشست کتابخوان تخصصی مطالعات اجتماعی یکشنبه (7 دی) در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

کتاب «تجربه تجدد: رویکرد انسان‌شناختی به امروزی شدن فرهنگ ایران»
نعمت‌الله فاضلی در این نشست کتاب «تجربه تجدد: رویکرد انسان‌شناختی به امروزی شدن فرهنگ ایران» را معرفی کرد و گفت: این کتاب به نوعی در برنامه‌های پژوهشی من قرار می‌گیرد که 15 سال گذشته آن را انجام دادم، پیش از این نیز کتابی در سال 1387 از من درباره «تجربه تجدد» منتشر شده که تصمیم داشتم ویراست جدیدی از آن ارائه بدهم اما بعد از ویراستاری آن کتاب دیدم که 400 صفحه به کتاب اضافه شد و به همین دلیل با توجه به اضافه شدن 9 فصل جدید اسم آن را به «تجربه تجدد: رویکرد انسان‌شناختی به امروزی شدن فرهنگ ایران» تغییر دادم.
 
وی با تشریح ایده اصلی خود در کتاب حاضر افزود: من پیش از این نیز کتاب «تاریخ فرهنگی ایران مدرن» را نوشتم که پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی آن را منتشر کرد. این سه کتاب بخشی از برنامه پژوهشی من برای شناسایی فرهنگ معاصر ایران بوده است. همچنین نزدیک به دو سال است که روی تدوین «دانشنامه فرهنگ معاصر ایران» به سفارش سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران کار می‌کنم که حدود 300 محقق در آن همکاری می‌کنند.
 
فاضلی با تاکید بر اینکه تلاش دارد تا فهمی از فرهنگ معاصر جامعه ایران داشته باشد، یادآور شد: از سال‌های 1285 تا امروز بیش از صد سال می‌گذرد و باید ببینیم چه تغییراتی در جامعه ایران رخ داده است. این کتاب بخشی از پروژه زندگی من است و روند زندگیم تا 20 سالگی در روستا، سفر به لندن و برگشت به ایران است. به عبارتی من دوران پیشامدرن ایران را در روستا تجربه کردم و بعد در تبریز زندگی شهرستانی را داشتم. پس از اینکه وارد لندن شدم تجربه زیست مدرن و متفاوتی داشتم. بنابراین صحبت کردن درباره ایران معاصر برای من صحبت از تجربه زیسته‌ام نیز هست.
 
این استاد دانشگاه گفت: من در این کتاب می‌خواستم به این سوال پاسخ دهم که چه تغییراتی در جامعه رخ داده است. من پیش از این نیز کتاب «مردم‌نگاری سفر» را نوشتم که در آن هم به دنبال آشنایی‌زدایی از زندگی روزمره بودم.
 
وی یادآور شد: بسیاری از بحث‌هایی که درباره ایران می‌شود فلسفی است. به طور مثال بحث‌های آل احمد یا روشنفکران قبل از او و حتی روشنفکران دهه اخیر بسیار کم به تحولات فرهنگی پرداخته‌اند و مستند دانشگاهی در این باره وجود ندارد بنابراین من به عنوان یک مردم‌شناس باید این تحولات را مستند می‌کردم.
 
وی با بیان اینکه بخش یکم کتاب به دنبال مستند کردن فرهنگ امروز ایران بوده گفت: آغاز کتاب به این موضوع می‌پردازد که چگونه بنیان‌های سنتی ما مدرن شدند. برای تبیین این موضوع از خانه پدری برای شروع کار استفاده کردم چون خانه پدری برای ما معنا داشت و اغلب افراد در خانه پدری به دنیا می‌آمدند و کار می‌کردند اما برای نسل جوان امروز هیچ احساسی نسبت به خانه پدری وجود ندارد. بعد این موضوع را توضیح دادم که چگونه روستاهای ایرانی شهری شدند. بررسی همسایه، مسجد و ... نیز از دیگر مباحث این کتاب است.
 
به گفته فاضلی، فالگیری، نوروزی و یلدا از دیگر موضوعاتی است که در بخش یک کتاب بررسی شده است. بخش دوم به سنت‌های مدرن می‌پردازد. مقاومت درباره ماهواره، فوتبال، سبک زندگی از جمله مباحث بخش دوم کتاب است.
 
این مدرس دانشگاه در پایان اظهار کرد: برای کسانی که دوست دارند درباره فرهنگ معاصر ایران بدانند مطالعه این کتاب را توصیه می‌کنم چون نثر من متفاوت از نثر علوم اجتماعی ایران است و سعی می‌کنم از انبوه مفاهیم رشته‌های علوم اجتماعی کمک بگیرم و کاربست مفاهیم علوم اجتماعی در فهم جامعه معاصر را می‌توان در این کتاب مشاهده کرد.
 
«مالکوم ایکس» که بود؟
میری نیز در بخش دیگری از این نشست توضیحاتی را درباره کتاب «مالکوم ایکس» ارائه کرد و افزود: تجربه زیسته هر فردی در نگارش آثار او تاثیر دارد و من نیز از تاثی بیوگرافی مستثنا نبودم. من هشت سال است به ایران آمدم و در ابتدا فارسی نوشتن هم برایم سخت بود اما اساساً در این پنج سال اخیر موازنه‌ای ایجاد کردم تا مخاطب داخلی و خارجی را با هم در نظر داشته باشم. امسال نیز چهار کتاب منتشر کردم که یکی از آنها درباره مالکوم ایکس است.

وی ادامه داد: او یک مبارز سیاهپوست بوده که در آمریکا علیه نژادپرستی مبارزه کرده و علاوه بر فعال سیاسی یک نظریه‌پرداز نیز بوده و اهمیت پرداختن به مالکوم به زبان انگلیسی این است که باید سوژه ایرانی را در نظر بگیریم تا بتوانیم بعد از آن خلاقیت خلق کنیم.
 
این استاد دانشگاه ادامه داد: سه ماه پیش این کتاب به چاپ رسید و مشتمل بر 13 فصل است. در این کتاب محققان هشت کشور مشارکت کرده‌اند. مالکوم ایکس به عنوان نظریه‌پرداز دینی یکی از فصل‌های کتاب است. مالکوم ایکس وقتی به حج می‌آید با همسرش نامه‌نگاری می‌کند و من در مقاله خود این نامه‌ها را تحلیل محتوا کردم. سید فرید العطاس نیز در فصل دیگری از کتاب مقایسه‌ای بین نظرات پدرش و مالکوم ایکس داشته است.
 
میری در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه سه کتاب دیگر نیز به فارسی داشته است، عنوان کرد: کتاب «وهابیت و خشونت‌گرایی اسلامی از منظر جامعه‌شناسی» یکی دیگر از آثار من است. مساله دین امروز تنها موضوعی در جهان نیست که متخصصان علوم سیاسی به آن بپردازند اما در ایران بررسی موضوع دین و یا گروه‌های تکفیری به صورت انحصاری در دست متخصصان علوم سیاسی و روابط بین‌الملل است و جامعه‌شناسان کمتر به آن پرداختند و این سوال را بررسی کردند که فرقه‌هایی مانند وهابیت چه تاثیری می‌توانند روی منطقه ما و یا نگاه جامعه‌شناختی داشته باشند.
 
وی ادامه داد: متخصصانی که در علوم سیاسی فعال هستند مدل‌های ذهنی برای بررسی وهابیت دارند و براساس آن سخن می‌گویند در حالی که برای بررسی وهابیت نیز همانند سایر مقولات اجتماعی باید از پشت میز بلند شویم و به بررسی جامعه‌شناختی آن بپردازیم.
 
میری با بیان اینکه می‌توان به چند رویکرد در بررسی وهابیت اشاره کرد، افزود: رویکرد نخست این است که به وهابیت به عنوان شر کامل نگاه کنیم و بر این اساس نمی‌توانیم با آن مفاهمه برقرار کنیم. رویکرد دوم وهابیت را به مقوله سیاسی تقلیل می‌دهد که فقط در دستان حاکمیت است در حالی که وهابیت مقوله سیاسی نیست که با آمدن و رفتن پادشاهان عربستان تغییر کند. رویکرد سوم نگاه جامعه‌شناختی به وهابیت است که از علوم انسانی نشأت می‌گیرد و به این موضوع می‌پردازد که در جوامعی که وهابیت غالب است چه ذائقه، فرهنگ و هنجارهایی وجود دارد.
 
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درباره کتاب دیگر خود با عنوان «ایران فرهنگی: فرصت‌ها و چالش‌ها در تاتارستان» نیز توضیحاتی داد و گفت: اکنون تاتارستان یکی از مناطق 600 کیلومتری مسکو است و اطلاعات ما در این باره کم است بنابراین در کتاب سعی کردم آداب و رسوم تاتارستان را شرح دهم.

وی افزود: اما کتاب «شریعتی و هایدگر» آخرین اثر من است. در این کتاب این موضوع بررسی شده که آیا شریعتی جامعه‌شناس بوده است یا خیر و آیا اساساً فهمی از هایدگر داشته است؟

«حیات اقتصادی ایرانیان در دوران مشروطه» چگونه بوده است؟
سمیه توحیدلو نیز در بخش پایانی این نشست درباره کتاب «حیات اقتصادی ایرانیان در دوران مشروطه» توضیحاتی ارائه کرد و گفت: این کتاب حاوی رساله دکتری من است و آغازگر برنامه‌های پژوهشی‌ام است. یکی از دغدغه‌های مهم من ماجرای توسعه بوده چراکه در توسعه ما همواره پیش قدم بودیم و به لحاظ مختصات فرهنگی زودتر شروع کردیم اما شاخص‌های توسعه‌ای در کشور ما یا محقق نشده یا اگر شده مردم از ماحصل آن بهره‌مند نشدند. حال سوال این است که چرا جامعه ما جامعه کوتاه مدت شده و پس از هر نهضتی بازگشت به عقب پیدا می‌کنیم؟
 
وی ادامه داد: من با کارآفرینان مصاحبه‌های زیادی داشتم و همه آن‌ها از مسایل اجتماعی و فرهنگی گله داشتند. این مسایل مرا بر آن داشت که یک خوانش تاریخی داشته باشم و مشروطه را نقطه آغازی برای پیدایش نهادهای رسمی و غیر رسمی اقتصادی بدانم.
 
وی افزود: یافتن سوژه ایرانی و فرد ایرانی مهمترین مساله این تحقیق بود. در فصول زیادی از کتاب چون خوانش موضوعی از تاریخ نداریم و مساله اقتصادی و زیست زندگی روزمره وجود نداشته، بخش زیادی از این کتاب به توصیف فضای اقتصادی نهادهای رسمی در آن دوره پرداخته است. تغییرات پول در کشور ما یکی دیگر از موضوعاتی است که در این کتاب بررسی می‌شود. مساله کشاورزی نیز به دلیل ماهیت روستایی جامعه ایرانی در کتاب مورد توجه قرار گرفته است.
 
توحیدلو یادآور شد: خوانش اخلاقیات وبر به من کمک کرد که مفاهیم حساس در خواندن متون تاریخی را استخراج کنم. برای من مهم بود که فرد ایرانی از صبح تا شب چگونه زندگی می‌کرده و سبد مصرفی‌اش چه بوده است؟من در کتاب به دنبال خلقیات ایرانی نرفتم اما به بخشی از اخلاق ایرانی رسیدم و دوست نداشتم نگاه سفرنامه‌ای به خلقیات ایرانیان داشته باشم پس سعی کردم تبیینی از این موضوع داشته باشم.
 
این دکترای جامعه‌شناسی با اشاره به چهار ویژگی‌ برجسته ایرانیان گفت: ایرانی به دین متعصب نیست و یک قرائت سنتی به دین دارد و ظواهر برایش بسیار اهمیت دارد اما در رابطه با خدا ایرانی‌ها همه چیز را به تقدیر واگذار می‌کنند و تقدیرگرایی درباره ایرانیان بسیار در ادبیات دیده می‌شود. از سوی دیگر «سازگاری» ایرانیان یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های آن‌هاست؛ خصلت روستایی در ایرانیان اینگونه است که چشمشان به آسمان است. در ادبیات، بذله‌گویی ایرانیان از همین سازگاری‌شان نشات می‌گیرد. «محافظه‌کاری» یا نوعی عقلانیت در ریسک کردن نیز یکی دیگر از ویژگی‌های ایرانیان است. روشنفکران دوران مشروطه در نوشته‌هایشان اطمینان خاطری به شاه برای حفظ قدرتش می‌دهند که نشان‌دهنده محافظه‌کاری آن‌هاست. «امنیت‌خواهی» نیز چهارمین ویژگی ایرانیان است چون در جامعه‌ای که همواره در معرض هجوم است امنیت‌خواهی ویژگی اصلی آن‌هاست.
 
وی در پایان گفت: به هر حال سوالات اصلی من در این تحقیق این است که چرا ایرانیان نظم سنتی را می‌طلبند و این نظم چه تعارضاتی با نظم دنیای مدرن دارد؟ پس از آن به این موضوع پرداختم که عدالت چگونه برای ایرانیان نظم می‌آفریند؟

بخش پایانی این نشست نیز به پرسش و پاسخ حاضران درباره کتاب‌های معرفی شده اختصاص داشت.