به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در مشهد، محمد تفرشی مؤلف کتاب «آرایه‌های قرآن؛ پیدایش و تحول بر اساس قرآن‌های خطی کتابخانه آستان قدس» در این جلسه که در تالار کنفرانس کتابخانه مرکزی رضوی برگزار شد، هدف از نگارش این کتاب را شناساندن بخش‌هایی از این میراث عظیم هنری در نسخه‌های خطی قرآن کریم عنوان کرد.
هنر اسلامی از عدم خلق شد
وی با اشاره به زمینه های بروز و ظهور هنر اسلامی، گفت: هنر اسلامی در بستری شکل گرفت که نسبتی با هنر نداشت و اعراب میراث ادبی خود را نه به صورت مکتوب بلکه به صورت شفاهی و سینه به سینه حفظ می کردند و چون فرهنگشان مکتوب نبود با هنرهای کتاب آرایی نظیر خوشنویسی و نگارگری و تذهیب بیگانه بودند.
وی ادامه داد: زمانی که اسلام از شبه جزیره عربستان خارج شد و وارد بین النهرین، بیزانس، ایران باستان و هند شد مسلمانان با آثار هنری این کشورهای آشنا شدند و تلاش کردند از هنر این تمدن‌ها به منظور زیبا شاختن کالبد مادی کلام الهی بهره گیرند.
تفرشی گفت: بهره‌گیری مسلمانان از هنر سایر اقوام را نمی توان کپی برداری صرف دانست زیرا همه چیز از دریچه ذهن هنرمند مسلمان عبور کرده و هویتی مستقل یافته است. مارتین لینگز به این موضوع اشاره می کند و پیدایش هنر اسلامی را خلق از عدم می داند.
تفرشی، معجزه اسلام را آوردن کتاب در میان قومی عنوان کرد که با کتاب انسی نداشتند، اما طی قرون بعدی چنان در فرهنگ مکتوب پیشرفت کردند که بزرگترین کتابخانه ها و مدارس جهان در آن دوران به نام مسلمانان ثبت شده است.
آشنایی با هنر سایر ممالک
تفرشی افزود: توسعه اسلام در سایر ممالک فرصتی برای آشنایی مسلمانان با هنر سایر سرزمین ها ایجاد کرد و مسلمانان با اعتقاد بر اینکه کلام الهی زیباترین کلام است در پی آن درآمدند که این زیبایی را در کتابت آن نیز لحاظ کنند به این صورت اهتمام ۱۴۰۰ ساله هنرمندان مسلمان در تذهیب و آرایه ساختن نسخه‌های خطی قرآن، میراثی عظیم از طرح، رنگ و نقش‌مایه را بر جای گذاشته است.
هویت مستقل هنر اسلامی
این پژوهشگر به شکل گیری هویت مستقل هنر اسلامی و عوامل آن اشاره کرد و گفت: هنر اسلامی همیشه دارای مرکزی است که از آن سخن می‌گوید و اصل «وحدت در کثرت» که تیتوس بورکهات آن را مطرح می‌کند، اساس و ذات هنر اسلامی است. یکی از بهترین تجلی‌های این اصل را می‌توان در گنبد مسجد شیخ لطف الله مشاهده کرد.
تفرشی با بیان اینکه هماهنگی بین اجزا از دیگر عوامل وحدت بخشی در هنر اسلامی در سراسر گستره تمدن اسلامی در ادوار مختلف است گفت: در آیات قرآن، بارها به این موضوع اشاره شده است و کمال از طریق جمع اضدادی نظیر روز-شب و زن-مرد محقق می‌شود.
وی ادامه داد: همین را در تذهیب قرآن هم می‌بینیم. نقوش هندسی با خصلت ریاضی‌وار خود نمادی از عقلانیت و منطق اند در حالیکه نقوش اسلیمی خصلتی خیال انگیر و احساسی دارند و همراهی و همجواری این دو در هنر تذهیب، هنر را به کمال می رساند به طوری که نمی توان از آن چیزی کم کرد با بر آن افزود.
این پژوهشگر همچنین نمادگرایی، فرافردیت و تجرید را از دیگر عوامل وحدت بخشی به هنر اسلامی بر شمرد و توضیحاتی درباره هریک از آنها ارائه کرد.
وی در پایان ضمن تشریح روند انجام این پژوهش گفت: این اثر یک گام اولیه است وآن را نمی‌توان جامع دانست. سبک شناسی هنرتذهیب در آغاز راه است و امیدوارم درآینده پژوهش های بیشتری در این زمینه انجام شود.
معرفی گنجینه نوین
حجت الاسلام سید جلال حسینی، رئیس سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز در این نشست با اشاره به وجود صدها هزار کتاب و قرآن خطی در کتابخانه های اسلامی، این امر را نشان دهنده تلاش فکری خردمندان و دانشوران در سده های گذشته عنوان کرد.
وی گفت: کتابت قرآن هزار و ۴۰۰ سال قدمت دارد از این رو قرآن بخش عظیمی از گنجینه های خطی کتابخانه ها را تشکیل می دهد.
حسینی با اشاره به هنرهای منحصر به فرد به کار رفته در نسخه قرآن های خطی موجود در کتابخانه مرکزی رضوی، تصریح کرد: هنر هم ابزار است، هم مقصد و هم هدف و فلسفه ها پشت این نقوش است که تا کنون واکاوی نشده.
وی با اعلام حمایت سازمان کتابخانه ها موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی از فعالیت های علمی، این اقدام را گامی در راستای معرفی این گنجینه به جهان عنوان کرد و گفت: درهای کتابخانه آستان قدس به روی پژوهشگران باز است.
مؤلف اثر تلاش کرد یک نگاه جامعی داشته باشد
بهزاد نعمتی، پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی نیز در خصوص این اثر گفت: این کتاب به عنوان یک اثر مرجع درباره قرآن‌های خطی موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی از قرن اول هجری تا دوران قاجار، نوشته شده است.
وی با بیان اینکه این اثر سیر تحول هنر تذهیب را در این حوزه منطقه ای نشان می‌دهد، گفت: از همین جهت به دلیل تعداد بالای قرآن‌ها و تزئینات پرکاری که دارد، کار کردن به صورت تولیدی و سیر تحول اینها یک کار سخت، دشوار و زمان بر است. همچنین با وجود اینکه بسیاری از این قرآن‌ها به صورت تک‌نگاری بررسی، مرور و تحلیل شده‌اند اما سیر تحول این نقوش تا پیش از این اثر بررسی نشده بود و این کار، کاری سخت و دشوار است که نیاز به مقدمات فراوان دارد.
نعمتی افزود: با توجه به شرایط موجود، مؤلف اثر تلاش کرده یک نگاه جامعی بر اساس اطلاعات موجود به‌دست بیاورد که زحمات زیادی برای آن کشیده شده است و زمان زیادی نیز برای تألیف این اثر صرف شده است.
«آرایه‌های قرآن» مسیر تحول تذهیب را نشان می‌دهد.
وی تصریح کرد: نویسنده توانست نمونه‌های شاخص قرآن را جمع آوری و بررسی و جزئیات این کتاب ها را نیز تألیف کند و از بررسی تک تک این کتاب ها بتواند یک سیر و یک مسیر حرکتی و تحول را داشته باشد.
پژوهشگر گروه فرهنگ و هنر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی بیان کرد: این کتاب بر اساس دوره‌های تاریخی زمان‌بندی شده معروف در تاریخ نگاری، انجام شده است و هر فصلی از کتاب دارای مقدمه و ترسیم فضای فکری و هنری آن دوره است که اطلاعات مختصر و مفیدی به خواننده می‌دهد و در ادامه وارد بحث تذهیب قرآن آن دوره می‌شود و خوشبختانه با دیدی نمادشناسانه و مفهومی به این موضوع پرداخته می‌شود. در انتهای هر بخش، تذهیب‌های طبقه شده آورده شده‌اند که سیر تحول تذهیب در آن دوره را نشان می‌دهند.
وی افزود: در مجموع این اثر در شرایط فعلی کتاب جامعی است اما می‌تواند به عنوان گام مقدماتی محسوب شود چون آثار زیادی در کتابخانه وجود دارد که بررسی نشده است و می‌توان به این مجموعه افزود.
به گزارش ایبنا کتاب آرایه های قرآن پیدایش و تحول براساس قرآن‌های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، تالیف محمد تفرشی است که با نظارت محمدرضا فاضل هاشمی به ثمر نشسته است.
کتاب مذکور در ۷ فصل آرایه های سده نخستین اسلامی»، آرایه های دوره عباسی، آرایه های دوره سلجوقی، آرایه های دوره ایلخانی، آرایه های دوره تیموری، آرایه های دوره صفوی و آرایه های دوره زند و قاجار را مورد بررسی قرار داده است.
نمونه‌های گردآمده در این مجموعه، از قرآن‌ها و جزوه‌های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی انتخاب شده است، اگرچه در برخی از دوره‌ها به‌ویژه دوران صدر اسلام، به سبب تعداد کم نسخه‌های برجای‌مانده و به‌منظور ارائه پژوهشی کامل‌تر، از سایر منابع نیز بهره گرفته‌شده است.
محمد تفرشی دانش آموخته کارشناسی ارشد رشته پژوهش هنر است. او علاوه بر حوزه پژوهش، فعالیت رسانه‌ای را به صورت حرفه‌ای دنبال کرده و در حال حاضر دبیر تحریریه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نیز هست.
نظر شما