افضلی قادی درباره سامان دادن به بخش تاریخ شفاهی این مجموعه به خبرنگار ایبنا گفت: «ابتدا باید محتوای فایلهای تاریخ شفاهی موجود، بررسی شود و مباحثی که برای تدوین مناسب هستند، تفکیک شوند. قدم بعدی تعیین اولویتهای سازمان و موضوعات مهم برای ادامه و انجام کار است؛ سپس شیوه انجام پروژههای تاریخ شفاهی باید بازنگری شود. یک قدم نیز برگزاری کارگاههای آموزشی برای آموزش یا دانشافزایی کارکنان است.»
درباره تاریخچه تاسیس، وظایف و فعالیتهای پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران بفرمایید.
با توجه به اهمیت انسجام یافتن پژوهشهای تاریخی و بهویژه تاریخ معاصر ایران و تبیین نقش آرشیو در نگهداری اسناد و مدارک دولتی و تاریخی و همچنین ضرورت شناسایی، طبقهبندی، مرمت، بازسازی و آمادهسازی اسناد، با موافقت قطعی شورای گسترش آموزش عالی (در جلسه مورخ 17/8/1382 این شورا)، پژوهشکده اسناد وابسته به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تاسیس شد.
اهداف کلی این پژوهشکده، مطالعه و تحقیق درباره اسناد موجود در آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و مراکز آرشیوی دیگر برای کشف نکات مبهم و مکتوم تاریخی برای تدوین تاریخ جامع معاصر ایران، بررسی و مطالعه روشهای طبقهبندی اسناد مطابق با استانداردهای جهانی، مطالعه و تحقیق درباره شیوههای بازسازی و مرمت اسناد و استفاده از روشهای نوین علمی برای شناسایی عوامل مخرب و مؤثر بر اسناد و نیز یافتن راههای مقابله با آنها و همکاری و تعامل با مراکز داخلی و خارجی در زمینه اسناد آرشیوی است.
درحال حاضر سه گروه پژوهشی در این پژوهشکده به فعالیت علمی و پژوهشی مشغول هستند. این گروهها شامل ـ گروه پژوهشی «تحقیقات تاریخ معاصر ایران و تاریخ شفاهی» ـ گروه پژوهشی «تحقیقات آرشیوی و تدوین استانداردها» و گروه پژوهشی «مطالعه و تحقیقات حفظ و نگهداری اسناد» است و عمده فعالیتهای گروههای سهگانه پژوهشکده اسناد در سه حوزه تاریخ معاصر ایران، مطالعات آرشیوی، مرمت و حفاظت از اسناد شامل انجام طرحها و پروژههای پژوهشی بنیادین و کاربردی با محوریت اسناد، تاليف و ترجمه آثار علمی (اعم از کتاب، مقاله، و غیره)، انتشار دو فصلنامه پژوهشهای تاریخ شفاهی، همكاری دوجانبه با مراكز داخلی و خارجی برای برگزاری کارگاههای تخصصی، دورههای آموزشی، همايشها و نشستهای ملی و بينالمللی، برگزاری نشستها و جلسات تخصصی نقد و بررسی كتاب تعریف شده است.
برگزاری مستقل همایشها و سمپوزیومهای علمی، توسعه ارتباط وهمکاری با دانشگاهها، موسسات آموزش عالی و مراکز پژوهشی، راهنمایی و مشاوره پاياننامهها و رسالههای دانشجویی، داوری و ارزیابی آثار علمی ارسال شده از طرف جشنوارهها، نشریات علمی و دانشگاهها، ارائه مشاورههای تخصصی به پژوهشگران و محققان، بررسی، تهيه و تدوین شيوهنامهها و آیيننامههای مورد نیاز پژوهشکده، تدوین یا مشارکت در تدوین استانداردهای ملی و بینالمللی، اجرای پروژههای تاریخ شفاهی مصوب و آموزش و مشاوره به مراکز استانی در حوزه تاریخ شفاهی از دیگر فعالیتهای تخصصی پژوهشکده اسناد است.
مهمترین فعالیتهای انجام شده در گروه پژوهشی «تحقیقات تاریخ معاصر ایران و تاریخ شفاهی» پژوهشکده چیست؟
عمده فعالیتهای این گروه پژوهشی به انجام طرحها و پروژههای پژوهشی در حوزه تاریخ معاصر ایران با تکیه بر اسناد آرشیوی اختصاص دارد؛ فعالیتهای مرتبط با تاریخ شفاهی نیز در همین گروه ساماندهی میشود.
مصاحبههای تاریخ شفاهی که در پژوهشکده اسناد معاونت پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی انجام شده درباره چه موضوعاتی است و چه محورهايی دارد؟
سال ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۱ بحث آسیبشناسی درباره فعالیتهای انجام شده در حوزه تاریخ شفاهی در اولویت بررسی قرار گرفت. اکنون 2 هزار و 305 جلسه مصاحبه از 864 شخصیت کشور در آرشیو پژوهشکده اسناد موجود است که در زمینههای مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، هنری، سیاسی و غیره ضبط شده است و در حال بررسی کیفیت و محتوای آنها برای انتشار هستیم.
برخی از مصاحبهها مانند مصاحبه تاریخ شفاهی با مرحوم حجتالاسلام و المسلمین راستگو (روحانی قصهگو) هماکنون در فرایند چاپ و نشر قرار دارد و انشاءالله در نمایشگاه کتاب 1402 از آن رونمایی خواهد شد؛ همچنین مصاحبه با مرحوم سیدحسن مصطفوی، عضو هیات علمی دانشکده الهیات و مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه امام صادق(ع) نیز در دست تدوین است.
مصاحبههای تاریخ شفاهی با چه اولویتهایی تبدیل به کتاب میشوند؟ آیا برای تبدیل این مصاحبهها به کتاب ملاک خاصی وجود دارد؟ تاکنون چند کتاب در حوزه تاریخ شفاهی از سوی کتابخانه ملی منتشر شده و معروفترین آنها کدامند؟
برای تدوین و چاپ کتاب، معیارهای اولیه نگارش، مستندسازی مطالب، و اهمیت موضوع مصاحبه، بررسی میشود و اگر مصاحبه از نظر محتوا و ساختار تائید شود، برای چاپ به انتشارات سازمان فرستاده میشود. درحال حاضر، تعدادی از مصاحبههای تدوین شده تاریخ شفاهی دورهها قبل که برای نشر، تحویل انتشارات کتابخانه ملی شده؛ در دست بررسی برای انتشار هستند؛ تاکنون حدود 40 کتاب در حوزه تاریخ شفاهی از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منتشر شده است.
در دوره جدید باتوجه به همراهی ریاست سازمان و حمایت معاونت پژوهش، این کار با دقت کیفی بیشتری انجام میشود. از معروفترین کتابهای تاریخ شفاهی منتشر شده از سوی کتابخانه ملی میتوان به «نامه روزگار»، از «کاخهای شاه تا زندانهای سیبری» تاریخ شفاهی «توسعه خوزستان» تاریخ شفاهی «نمایش در ایران»، «ترانه و ترانه سرایی در ایران»، مسائل حقوقی مصاحبههای تاریخ شفاهی، «خاطرات یک فرمانده پلیس»، «گوهرنشان ادب» افسانه پیروز، مرا ببخش مادر، کالیما، یادماندههایی از حزب توده، مروارید اندیشه، فانوس تابان و شاعر مشتعل اشاره کرد.
در حوزه علم اطلاعات و دانششناسی یا همان کتابداری از استادان این رشته چند مصاحبه تاریخ شفاهی وجود دارد؟
تاکنون با تعدادی از پیشکسوتان و استادان رشته کتابداری مصاحبه شده است. برخی از کتابهای منتشره تاریخ شفاهی در حوزه آرشیو و کتابداری شامل «سرو سربلند؛ خاطرات پوری سلطانی» 1394، «از متن تا نقش؛ خاطرات دکتر سیروس پرهام، نخستین رئیس آرشیو ملی ایران» 1394 «شمع خرد؛ مصاحبه تاریخ شفاهی با کامران فانی» 1395 «دُّر دانش؛ مصاحبه تاریخ شفاهی با دکتر عباس حری» 1395 «ستاره فروزان؛ مصاحبه تاریخ شفاهی با نوشآفرین انصاری» 1396 و «دل سپرده به کودکان؛ مصاحبه تاریخ شفاهی با ثریا قزل ایاغ» 1398 است.
سال گذشته مصاحبه تاریخ شفاهی جدیدی تهیه شده یا مصاحبهای در دست انتشار دارید؟
در بخش دفاع مقدس، براساس تفاهمنامه همکاری که سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس امضا کرده است، کتابخانه ملی همکاری مشترکی را در زمینه مصاحبه با افراد تاثیرگذار و سرداران دفاع مقدس شروع کرده که برخی از آنها درحال تدوین است. از کتابهای تاریخ شفاهی در دست چاپ سازمان نیز میتوان به کتاب «عمارت معمور؛ مصاحبه تاریخ شفاهی با منوچهر بهنام، اولین سفیر ایران در امارات عربی متحده» و کتاب قصه «راستگو؛ مصاحبه تاریخ شفاهی با مرحوم حجتالسلام و المسلمین راستگو» اشاره کرد.
البته باتوجه به ماموریتهای سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، معاونت پژوهش و منابع دیجیتال اکنون درحال تنظیم یک چارچوب مشخص و بازنگری در شیوهنامه و فرایند معمول برای تدوین تاریخ شفاهی در این سازمان است که متناسب با جایگاه حاکمیتی و مرجعیت سازمان در این حوزه باشد؛ بنابراین از همکاری سایر مراکز و سازمانهای فعال در این عرصه استقبال میشود.
آیا امکانات و تجهیزات خاصی در زمینه انجام تاریخ شفاهی در کتابخانه ملی وجود دارد؟
کتابخانه ملی دو استودیو ضبط تاریخ شفاهی تصویری و صوتی در اختیار دارد که البته تجهیز کامل آن نیاز به صرف هزینه و بودجه زیادی دارد؛ اکنون ضبط مصاحبههای تاریخ شفاهی با تجهیزات معمولی انجام میشود.
بهعنوان سرپرست پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برای سامان دادن به بخش تاریخ شفاهی چه راهکارهایی در نظر دارید؟
ابتدا باید محتوای فایلهای تاریخ شفاهی موجود، بررسی شود و مباحثی که برای تدوین مناسب هستند، تفکیک شوند. قدم بعدی تعیین اولویتهای سازمان و موضوعات مهم برای ادامه و انجام کار است؛ سپس شیوه انجام تاریخ شفاهی باید بازنگری شود. یک قدم نیز برگزاری کارگاههای آموزشی برای آموزش یا دانشافزایی کارکنان است.
کتابخانه ملی در زمینه تاریخ شفاهی تا چه اندازه با استادان دانشگاه، دانشجویان و استادان تاریخ و پژوهشگران این حوزه ارتباط دارد؟
در دورههای گذشته، کارگاههای تدوین تاریخ شفاهی؛ از جمله روشهای مصاحبه، پیادهسازی، تدوین و آماده سازی این فایلها با حضور اساتید دانشگاههای مختلف برگزار شده است. همچنین جشنوارهها و همایشهای مختلف مربوط به تاریخ شفاهی نیز با حضور دانشجویان، پژوهشگران و اساتید این فن پررونق بوده است. حضور ارزشمند برخی از اساتید تاریخ شفاهی در هیات تحریریه دو فصلنامه تاریخ شفاهی سازمان و مشارکت در داوری کتابهای تاریخ شفاهی آماده انتشار نیز شاهدی بر این ادعا است.
گروه پژوهشي «تحقیقات آرشیوی و تدوین استانداردها» در پژوهشکده اسناد چه وظیفهای بر عهده دارد؟
عمده فعالیتهای این گروه پژوهشی در زمینه تحقیق و مطالعات آرشیوی و تعامل با سایر مراکز تحقیقات آرشیوی داخل و خارج از کشور است. تدوین و مشارکت در تدوین استانداردهای ملی و بینالمللی در حوزه کتابخانه و آرشیو نیز در این گروه انجام میشود.
با توجه به پیش رو بودن هفته جهانی آرشیو و روز اسناد ملی(17 اردیبشهتماه)، پژوهشکده اسناد در حوزه ارتباطات ملی و بینالمللی تا چه اندازه فعال است؟ این پژوهشکده برای استفاده از تجربیات مراکز آرشیوی دنیا و بالا بردن سطح فعالیتهای خود چه کارهایی انجام میدهد؟ در زمان کرونا این پژوهشکده فعالیت خاصی انجام داد؟
تعامل با مراکز آرشیوی و اسنادی خارج از کشور یکی از وظایف پژوهشکده اسناد است؛ بنابراین گروه تحقیقات آرشیوی هرساله اطلاعات آرشیوهای بینالمللی را استخراج کرده و برنامهها و تحقیقات آرشیوی در سطح آرشیوهای جهانی را رصد میکند و در واقع پژوهشکده در تعامل مداوم با شورای جهانی آرشیو است. سالهای همهگیری کرونا، این پژوهشکده؛ مطالعاتی درباره فعالیتهای پژوهشی و نحوه کار آرشیوها در دوران قرنطینه انجام داده است. و یک همایش علمی در سطح بینالمللی با عنوان «تاریخ اجتماعی بیماریهای واگیر در ایران معاصر» برگزار کرد. این همایش بهشیوه مجازی برگزار شد و به دلیل مجازی بودن، ارتباط و تعامل با مراکز خارج از کشور سهلتر بود.
در همایش سال ۲۰۲۰ ابوظبی نیز دو مقاله کارشناسان این پژوهشکده برای ارائه پذیرفته اما متاسفانه این همایش به دلیل همهگیری کرونا، لغو شد؛ همچنین به مناسبت روز اسناد در سال ۱۳۹۹ همزمان با شروع همهگیری کرونا، نشست تخصصی با موضوع بیماریهای واگیر با عنوان «زندگی در زمانه مرگامرگی با تکیه بر اسناد آرشیوی» بهشیوه برخط در فضای مجازی برگزار شد.
تا چه اندازه با سایر مراکز آرشیوی داخل کشور مانند کتابخانه آستان قدس رضوی تعامل داشتهاید؟
پژوهشکده اسناد باتوجه به جایگاه پژوهشی خود از هرگونه همکاری علمی با سایر مراکز آرشیوی داخل کشور استقبال کرده و گامهایی نیز برداشته است؛ ازجمله در نظر گرفتن ماده ثابتی در بسیاری از تفاهمنامههای سازمان با سایر نهادها و دستگاهی دولتی یا موسسات خصوصی در ارتباط با همکاری در زمینههای پژوهشی بر روی اسناد تاریخی و دولتی؛ همچنین برگزاری کارگاههای آموزشی برای مرکز: اسناد و کتابخانه آستان قدس رضوی، مرکز اسناد شهرداری مشهد، موزه و مرکز اسناد شرکت نفت ملی ایران و ... در سالهای گذشته را در دستور کار داشته است.
پژوهشکده اسناد در تدوین استانداردها تا چه اندازه با آرشیوها و مراکز کتابخانهای دنیا تعامل دارد؟ آیا در این زمینه پژوهشی انجام شده است؟
پژوهشکده بهطور مداوم با سازمان ایزوی جهانی در ارتباط است؛ چه به لحاظ مشارکت در تدوین استانداردهای بینالمللی و چه به لحاظ دسترسی به آخرین استانداردهای تدوین شده و استفاده از آنها در تدوین استانداردهای ملی. منابع منتشر شده از سوی ایکا نیز برای تدوین استانداردهای ملی مورد توجه قرار گرفته است؛ ازجمله استاندارد توصیف آرشیوی که براساس استاندارد ایساد(جی) تدوین شده است.
در استانداردهای مبتنی بر استانداردهای ایزو، منابعی دارای اولویت هستند که ضرورت تدوین آنها برای سازمان محرز شود و بهطور خاص در آرشیو ملی و کتابخانه ملی کاربرد عملی داشته باشد و برای تدوین استانداردها در حوزه آرشیو و کتابخانه در سازمان اسناد و کتابخانه ملی، پیش از ثبت پیشنهاد در سازمان استاندارد، اولویت تدوین و کاربردپذیری آن به دقت مورد بررسی قرار میگیرد. درباره استانداردهای پژوهش- محور نیز اعلام نیاز ادارات کل سازمان اسناد و کتابخانه ملی، ملاک تدوین خواهد بود؛ بهطور کلی میتوان گفت استانداردهایی که در طول 10 سال فعالیت استانداردسازی پژوهشکده اسناد تدوین شده است، همگی مبتنی بر کاربردپذیری آنها بودهاند؛ تاکنون دو طرح پژوهشی و چهار کتاب نیز بر مبنای همین استانداردها در پژوهشکده اسناد تدوین شده است.
درباره کمیتههای فنی متناظر ۴۶ و ۱۷۱ و کاربرد آنها در بخش استاندارد نیز توضیح بفرمایید؟
دبیرخانه کمیتههای فنی متناظر ۴۶ با نام «اطلاعات و مستندات» و ۱۷۱ با نام «برنامههای کاربردی مدیریت اسناد» در پژوهشکده اسناد معاونت پژوهش سازمان مستقر است. این کمیتهها بهطور خاص در حوزه تدوین استانداردهای بینالمللی در زمینه: آرشیو، مدیریت اسناد و کتابخانه فعالیت دارند که کاملا همسو با وظایف و ماموریتهای سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران است. کارشناسان متخصص سازمانی و برون سازمانی در فرایند تدوین و بازنگری استانداردهای این حوزهها در ذیل این دو کمیته با پژوهشکده همکاری میکنند.
برای فعال شدن بخش استاندارد چه پیشنهادی دارید؟
اگر با حمایت سازمان امور استخدامی و اداری ؛ دفتر استانداردسازی سازمان بهطور مستقل هویت پیدا کند میتواند نقش موثرتری در طرحهای استانداردسازی ایفا کند؛ همچنین جذب همکاران علاقهمند و متخصص و کمک گرفتن از پژوهشگران برونسازمانی در تحقق این هدف کمک بزرگی خواهد کرد.
از فعالیت گروه پژوهشی «مطالعه و تحقیقات حفظ و نگهداری اسناد» بگویید؟
این گروه به پژوهش در زمینه حفظ و نگهداري و مرمت منابع کاغذی و اسنادی بر مبنای روشهاي نوين میپردازد و با تحقیق در حوزههای متعدد حفاظت و نگهداری اسناد و همچنین تدوین و ترجمه استانداردهایی که در این حوزه در جهان وجود دارد، فعالیت تخصصی خود را پیگیری میکند.
آیا پژوهشکده اسناد در حوزه تدوین دانشنامه هم فعالیتی داشته است؟
بله. تالیف دانشنامه سندشناسی با سرویراستاری یکی از اعضای هیات علمی پژوهشکده، تقریبا به اتمام رسیده و در مراحل قبل از چاپ قرار دارد.
میزان مراجعه پژوهشگران به پژوهشکده سازمان اسناد و کتابخانه ملی که در ساختمان آرشیو ملی قرار دارد، چگونه است؟
گروههای علمی پژوهشکده اسناد عمدتا رویکرد پژوهشی دارند و اعضای هیات علمی آن به انجام فعالیتهای تحقیقاتی مشغول هستند و در صورت نیاز به پژوهشگران خدمات مشاورهای ارائه میکنند؛ بنابراین وظیفه ارائه اسناد به پژوهشگران را بر عهده ندارند و این کار عمدتا توسط اداره کل خدمات آرشیوی معاونت اسناد انجام میشود اما در مورد در خواست پژوهشگران در حوزه تاریخ شفاهی این پژوهشکده خدمات ارائه میکند.
انتشار مجلات تخصصی در حوزه اسناد جزء وظایف ذاتی پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است، دراین باره توضیح بفرمایید؟
پژوهشکده اسناد امتیاز سه نشریه علمی را بر عهده دارد: نخست فصلنامه گنجینه اسناد است که این نشریه علمی با درجه ب از وزارت عتف در دو موضوع تحقیقات تاریخی مبتنی بر اسناد و نیز مطالعات آرشیوی به صورت فصلنامه منتشر میشود. مقالات گنجینه اسناد بر روی پایگاههای استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، پایگاههای علمی جهاد دانشگاهی (SID)، بانک اطلاعات نشریات کشور (magiran) و پایگاه تخصصی نور (noormags) نمایه میشود. از شماره اول سال 1397 مقالات نشریه با شماره DOI منتشر میشود.
فصلنامه آرشیو ملی: «آرشیو ملی» فصلنامهای علمی-تخصصی با سه موضوع تحقیقات تاریخی مبتنی بر اسناد، مطالعات آرشیوی و حفاظت و نگهداری اسناد است. مقالات این نشریه در بانک اطلاعات نشریات کشور (magiran) و پایگاه تخصصی نور (noormags) نمایه میشود. سومی نیز دوفصلنامه پژوهشهای تاریخ شفاهی است که این نشریه علمی-تخصصی بوده و در موضوع تحقیقات تاریخ شفاهی به صورت دو فصلنامه منتشر میشود. مقالات این نشریه بر روی پایگاههای بانک اطلاعات نشریات کشور (magiran) و پایگاه تخصصی نور (noormags) نمایه میشود.
یکی از وظایف پژوهشکده اسناد یکپارچه سازی اسناد و برگزاری نمایشگاههای اسنادی است، دراین زمینه نیز توضیح بفرمایید؟
پژوهشکده اسناد زیر مجموعه معاونت پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی قرار دارد و یکپارچه سازی اسناد و برگزاری نمایشگاههای سندی جزء وظایف معاونت اسناد سازمان است اما پژوهشکده میتواند بر اساس پژوهشهای سندی انجام شده، نمایشگاه نیز برگزار کند.
پیشنهاد شما برای فعال شدن سه گروه تحقیقاتی در پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی چیست؟
شرط اول برای فعالتر کردن گروههای پژوهشی، ارتقا و تقویت علمی کارشناسان موجود و جذب اعضای هیات علمی زبده و توانمند جدید است؛ زیرا با حضور نیروهای علمی و متخصص، جدیدترین پژوهشهای دنیا رصد شده و با ارائه طرحهای پژوهشی کاربردی و تحقیقات جدید در حوزه تاریخ معاصر، تاریخ شفاهی، آرشیو، حفاظت و نگهداری از اسناد، کمبودها و نیازهای سازمان در درجه اول و تمام کشور در مرتبه دوم، شناسائی و برطرف میشوند.
کارنامه پژوهشکده اسناد را در طول سالیان متمادی چگونه ارزیابی میکنید؟
پژوهشکده اسناد با داشتن نیروی متخصص انسانی و حوزه کار بسیار تخصصی و منحصربه فرد کمنظیر در ایران از ظرفیت علمی بالائی برخوردار است و تاکنون در تحقق اهداف پژوهشکده تلاش زیادی شده است. اما مسلما اعتلای جایگاه پژوهشکده اسناد همچنان جای کار دارد.
برای معرفی بیشتر پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه جمهوری اسلامی ملی چه راهکاری را پیشنهاد میدهید؟
برگزاری نشستهای تخصصی در حوزه اسناد و آرشیو، اختصاص فرصتهای مطالعاتی به اعضای هیات علمی، برگزاری جلسات نقد کتاب و جدیدترین آثار پژوهشی منتشر شده، برگزاری همایشهای علمی و کارگاههای آموزشی و ... سبب شناخته شدن هرچه بیشتر پژوهشکده و تثبیت جایگاه مرجعیت آن در حوزههای مربوطه خواهد شد؛ همچنین تعامل با سایر مراکز پژوهشی و دانشگاهی در داخل و خارج از کشور نیز بر توسعه فعالیتهای پژوهشی و کارآمدی دستاوردهای علمی پژوهشکده میافزاید.
نظر شما