به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) کتاب «نگاه‌ها به ایران» به ایران پایان سده نوزدهم میلادی از طریق عکس‌های موجود در آرشیو دانشگاه لایدن هلند می‌پردازد. این عکس‌ها که اغلب متعلق به آرشیو یک مجموعه‌دار هلندی به نام هوتس است که در آن زمان به ایران سفر کرده، برای نخستین‌بار در قالب یک کتاب و در یک مجموعه کنار هم منتشر شده است.

در کنار عکس‌ها، توضیحاتی از سه نفر از متخصصان عکس‌های تاریخی در این کتاب آورده شده که بر اهمیت آن می‌افزاید.
با مهدی عراقچیان، مترجم این کتاب درباره این عکس‌ها و اهمیت تاریخی‌شان گفت‌و گویی انجام داده‌‌ایم که در پی می‌آید:

مطالب این کتاب،به مناسبت نمایشگاهی از عکس‌های ایران در دوره قاجار، در خارج از کشور نوشته شده است. دلیل انتشار آن به صورت کتاب چیست؟
در مقدمه کوتاهی که بر کتاب نوشته‌ام به این نکته اشاره شده که این مجموعه برای بازبینی روش‌های بازنمایی ما شرقی‌ها است تا متوجه شویم که از سوی دیگران چگونه دیده می‌شویم. از طرف دیگر، شرق‌شناسی رشد پیدا کرده ولی الان هم مستشرقین با مواد آن موقع به سوی شرق می‌آیند و به همین خاطر رجوع به اسناد باقی‌مانده از آن زمان اهمیت دارد. ما در این مجموعه، سعی کردیم به نوع مطالبی که در قرن نوزدهم از ایران ارائه شده بود و نحوه ارائه‌شان در این روزگار توجه کنیم. از سوی دیگر، ببینیم که این اسناد در غرب چگونه ارائه می‌شوند و تاریخ ما چگونه به آن طرف دنیا معرفی می‌شود.
 


به طور کلی، عکس به عنوان سند تاریخی چه جایگاهی دارد؟
در مقایسه با اسناد دیگر، به خاطر واقع‌گرایی عکس، به خصوص در دوره‌های اولیه آن، بسیار مورد توجه پژوهشگران قرار می‌گیرد. با استفاده از آن ظاهر واقع‌گرایانه، عکاس‌های آن زمان هم ما را همان‌طور که خودشان می‌خواستند به مردم‌شان معرفی می‌کردند. عکس‌های باقی مانده از آن زمان، بیشتر در حوزه اماکن و پرتره است. این بررسی‌هایی که ما الان روی عکس‌های باقی مانده از دوره قاجار انجام می‌دهیم با این فرض است که اگر این عکس‌ها با زاویه و دید خاصی هم گرفته شده باشند و ثبت‌شان جهت‌دار هم که باشد، باز هم خیلی کارایی دارند. حتی اگر صحنه‌آرایی هم باشند، باز هم این‌عکس‌ها با واقعیت منطبق هستند. به هر حال یک عینیت از آن روزگار است که به تصویر کشیده شده است. سند تصویری به ناخودآگاه مخاطب اثر می‌گذارد اما نوشته، تجزیه و تحلیل مخاطب را به چالش می‌کشد. به همین دلیل اسناد تصویر اهمیت دارد. از این لحاظ که ما آن وقت چطور دیده می‌شدیم. این‌ها همه چیزهایی است که ما از آن روزگار داریم.

کمی درباره نویسندگان این مجموعه توضیح دهید؟
این‌ها همه از شرق‌شناسانی هستند که به طور تخصصی در حوزه عکس تاریخی کار می‌کنند. خانم کورین فورمان در دانشگاه لایدن هلند در زمینه عکس‌های تاریخی تدریس می‌کند. خانم کارمن پرزگونزالس، دانشجوی دکترای او بود و الان هم در دانشگاهی در آلمان تدریس می‌کند و یکی از حوزه‌های کاری او، تاریخ عکاسی ایران است. البته به جز این کتاب، پیش از این هم مقالاتی از او به فارسی ترجمه شده است از خانم فورمان هم همین‌طور. رضا شیخ، از دیگر نویسندگان این کتاب هم ایرانی‌الاصل و ساکن آمریکا است. تا آنجایی که من می‌دانم تخصص آکادمیک او عکاسی نیست اما در زمینه تاریخ عکاسی ایران و رویکرد تحلیلی به آن کاملا مسلط است و مطالب زیادی هم از او در این زمینه منتشر شده است.
 



عکس‌ها از چه مجموعه‌ای است؟
عکس‌ها از مجموعه هوتس از دانشگاه لایدن است. هوتس یک بازرگان بوده که در دوره قاجار به ایران آمد. او در کنار آثار دیگری که جمع‌آوری کرده، یک سری عکس هم خریده و البته یک سری عکس هم خودش گرفته است که در راستای مطالعه شخصی و یا در خدمت اهداف تجاری بوده است. به جز این، از عکس‌های آنتوان سوریوگین استفاده شده که در تاریخ عکاسی دوره قاجار شهرت به سزایی دارد. او اصالتا روسی-گرجی است و در سفارت روسیه در ایران به دنیا آمده است. او به آکولیس و تفلیس گرجستان می‌رود و بعد سال‌ها دوباره به ایران بازمی‌گردد و کارش را در ایران شروع می‌کند.

او به عکاسی، نقاشی و شناخت نور و استفاده از آن بسیار مسلط است. البته در جریان مشروطه، مقداری از آرشیوش از بین می‌رود و تعدادی از شیشه‌هایش را از دست می‌دهد. او در آن زمان، از جمله عکاسانی بود که به مسافرین غربی که به شرق می‌آمدند، پیشنهاد می‌شد که از عکس‌های سوریوگین بخرند. یعنی عکس‌های او معرف مشرق‌زمین بود و حالت یادگاری و سوغات داشت.
ارنست هولتسر هم مهندس خطوط تلگراف در ایران بوده و دگرگون شدن چهره‌ شهرهای ایران را به چشم می‌بیند. او چون از غرب آمده بود، پیش‌بینی می‌کرد که مدرنیته در شرق هم اتفاق بیفتد و به همین دلیل شروع به ثبت چهره قدیمی شهر محل زندگیش با دوربین عکاسی کرد. تصاویر و مستندنگاری او از جلفای اصفهان قابل تامل است. او با یک خانم ارمنی ازدواج کرده بود و ساکن اصفهان بود و به دقت از این شهر مستندنگاری کرده بود و طبیعی است که یک‌سری از عکس‌های او را هم هوتس خریده بود.



چه چیزی مجموعه هوتس را دارای ارزش می‌کند؟
به هر حال، این مجموعه از جمله اسنادی از دوره قاجار است که در ایران نگهداری نمی‌شد و در هلند نگهداری می‌شد. البته از برخی از این عکس‌ها، چاپ‌های دیگری هم هست. و قبل از این‌که در این کتاب بیاید، چاپ‌های دیگری هم از آنها دیده شده است. هوتس به جز عکس، چیزهای دیگری هم از ایران برده بود که از آن جمله می‌توان به لباس‌های قجری و برخی اشیاء اشاره کرد که موزه نژادشناسی لایدن آنها را می‌خرد. البته این مجموعه، شامل تمام اسناد لایدن از ایران نیست. اما این گزیده عکس‌ها برای اولین بار در قالب یک کتاب منتشر می‌شود.

از عکس‌های سوریوگین در برخی کتاب‌ها یا نمایشگاه‌های دیگر هم آمده و از عکس‌های هولتسر هم در کتاب «ایران در یکصد و سیزده سال پیش» که در دوره پهلوی منتشر شد، آمده که چند عکس در این و آن کتاب مشترک است. اما عکس‌هایی که هوتس نخریده و خودش گرفته، خیلی کم در ایران دیده شده و شاید بتوان گفت برای اولین بار است که این عکس‌ها کنار هم با توضیحات کامل در قالب یک کتاب منتشر می‌شود. پیش از این شاید فقط در قالب اسنادی برای پژوهشگران بود.


مهدی عراقچیان

به جز این‌ها، عکاسان دیگری هم در آن دوره بوده‌اند؟
عکاسان دیگری هم بوده‌اند و تعدادی عکس از عکاسان خارجی دیگر هم در آرشیوهای هلند است. اما تا آنجا که می‌دانیم از عکاسان ایرانی آن دوره، هیچ عکسی در این آرشیو وجود ندارد.

دیدگاه شما درباره این کتاب چیست؟ 
این کتاب یک شروع است برای کسی که می‌خواهد در تاریخ عکاسی ایران کار کند و کمی هم آشنایی با جریان شرق‌شناسی قرن نوزدهم داشته باشد. شروعی برای واکاوی خودمان و اینکه دیگران چگونه به ما نگاه می‌کردند و ما را به دیگران و خودشان معرفی می‌کردند. این کتاب، دریچه‌ای کوچک به این رویکرد است و هنوز راهی طولانی در این زمینه پیش رو داریم و مانند زمینی بایر است. خیلی تحلیلی به این قضیه نگاه نشده و عموما برخی عکس‌ها و اسناد جمع و ارائه شده‌اند اما در مقالات رضا شیخ که از نویسندگان متون انگلیسی کتاب هستند، خیلی تحلیلی در این زمینه کار شده است.