خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- روزه از آداب مذهبی است که برای معتقدان وسیله‌ای برای تقرب به خداوند است. زیربنای همه کاربردهای روزه، تمایل انسان به پدید آوردن شرایط جسمی و روانی از نوع زاهدانه است که وسیله‌ای برای ارتباط میان بنده با خدای خود ایجاد می‌کند و در نتیجه جایگاه نیازهای معنوی را اعتلا می‌بخشد و خواسته‌های مادی را کوتاه می‌کند. افزایش اراده و ایجاد حس شفقت به نیازمندان از ارزش‌های روزه به‌شمار می‌آیند.
 
«روزه» در آیات بسیاری از قرآن کریم نمود دارد. دستور روزه گرفتن در ماه رمضان و بسیاری از احکام مربوط به آن در آیات 183، 185 و 187 سوره بقره آمده است. در آیه 92 سوره نسا، آیات 89 و 95 سوره مائده و آیه 4 سوره مجادله، روزه گرفتن به‌عنوان کفاره برخی گناهان و در آیه 196 سوره بقره، جایگزین بعضی آداب مراسم حج بیان شده است. این آیات به همراه احادیثی از بخاری و یا حرّ عاملی، شاکله قواعد فقهی روزه را تشکیل می‌دهند.
 
کلمات «صائمون» و «صائمات» (روزه‌داران مرد و روزه‌داران زن) در آیه 35 سوره احزاب، به عنوان دو گروه از انسان‌ها که در زمره گروه‌های مورد بخشایش خداوند هستند، آمده‌ است. در آیه 26 سوره مریم، این زن پاکدامن با خود عهد سکوتی بست که قرآن از آن به روزه یاد می‌کند.
 
مروری بر کیفیت روزه در اديان و مکاتب الهی
خداوند رحمان در آیه 183 سوره بقره آورده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ ای كسانی‌كه ايمان آورده‌ايد، بر شما روزه نوشته شد همانگونه كه بر اممی كه پيش از شما بودند، نوشته شد.» اين آيه نشان می‌دهد كه روزه بر مسلمانان و بر امت‌های پيش از آنان نيز واجب بوده است.
 
اميرمومنان حضرت علی (ع) در اين‌باره می‌فرمايد: «روزه عبادت قديمی است كه خدا هيچ امتی را از آن معاف نكرده است؛ اما لزومی ندارد كه روزه وضع شده برای پيشينيان شبيه روزه مسلمانان باشد.»
 
براساس نظر علمای تفسير، علیرغم وجوب روزه بر تمام اقوام پيش از اسلام، روزه آن‌ها شبيه روزه مسلمانان نيست و به عبارتي همه پيغمبران به امت‏‌های خود دستور روزه داده‏‌اند هرچند هركدام راه مخصوصی برای انجام اين واجب الهی داشته‏‌اند. در ميان اديان الهی، احكام و مقررات مشابه بسیاری يافت می‌‏شود.
 
حضرت ادريس پيامبر(ع) در صحف خويش می‏‌فرمايد: «هرگاه وارد ماه روزه شديد، خود را از هر پليدی و ناپاكی پاک كنيد و برای خداوند با قلبی خالص و نورانی و پاک از فكرهای بد روزه بگيريد. دهن‌های شما نبايد فقط از خوردنی‌‏ها امساک كند، بلكه جوارح نيز بايد از گناهان به دور باشند.»
 
روزه به بیان کتاب عهدین
در بخش‌های مختلف كتاب عهد قديم (كتاب مقدس يهوديان) از روزه داشتن قوم يهود و حتی غير يهود سخن به ميان آمده و نشان‌دهنده آن است كه اين قوم به عناوين مختلف روزه می‏‌گرفتند، مانند روزه داشتن داود، عزرا، الياس و دانيال.  
 
همان‌گونه كه حضرت موسی (ع) به فرمان الهی به مدت 40 روز روزه بود، حضرت عيسی (ع) نيز به قوت روح به بيابان برده شد تا ابليس او را امتحان كند؛ پس چهل شبانه روز روزه داشته و نهايتا گرسنه شد.
 
به نظر برخی حضرت عيسی(ع) تنها اصول را بيان كرده و وضع قوانين را به عهده كليسا نهاده است، اما از یک‌سو كليسا در وضع قوانين روزه كند حركت كرده است، از سوی ديگر در زمان‏‌های مختلف دستورات كليساها توسط كليساهاي ديگر نقض شده است كه اين امر باعث شد كه كميت و كيفيت روزه در مسيحيت همواره دچار تغيير و تحول شود. از اين‌رو روزهايی كه در آيين مسيحيت برای روزه‏‌داری متداول بوده است، چه بسا در حال حاضر منسوخ شده باشد؛ مثل روزه روز جمعه و يا روزه چهل روز قبل از عيد پاک و يا روزه چهل روز قبل از هفته مقدس.
 
آن‌طور که در انجيل «لوقا» آمده حواريون مسيح نيز روزه می‌‏گرفتند. در «قاموس كتاب مقدس» آمده است: «بنابراين حيات حواريون و مؤمنين ايام گذشته، عمری مملو از انكار لذات و زحمات بی‏شمار و روزه‌‏داری بود» در انجيل متی نیز اشاره شده است: «پس از شفا دادن حضرت مسيح جوان مصروعی را فرمود: ليكن جنس اين مرض جز به دعا و روزه، بيرون نمی‏‌رود».
 
جایگاه روزه نزد پیروان حضرت یحیی (ع)
صائبين يا مندائيان (پيروان حضرت يحيی(ع)) در روزهای ويژه‌ای از سال که آن‌ها را «مبطل» می‌‌نامند، از خوردن گوشت، ماهی و تخم‌مرغ خودداری می‌کنند که از جمله اين روزها 26 و 27 و 28 و 29 و 30 ماه سمبلتا، روزهای ششم و هفتم ماه دولا و روز دوم ماه هطيا است.
 
آن‌ها روزه واقعی را روزه‌دار بودن اعضا و جوارح آدمی می‌دانند که در کتاب «کنزاربا» يا «صحف آدم» مقدس‌ترين کتاب مندائی‌ها آمده است: «ای مومنان برايتان گفتم که روزه بزرگ فقط نهی از خوردن و آشاميدن نيست، بلکه ديدگانتان را از نگاه‌های هيز و شيطانی و گوش‌هایتان را از شنيدن حرف‌هايی که مردم در خانه خود می‌زنند برحذر داريد و زبان‌هايتان را به گفتارهای دروغ و ناپسند نيالائيد و ....»

کیفیت روزه‌داری در دین زرتشتی
در مورد روزه در دین زرتشتی باید گفته شود که روزه گرفتن و نخوردن آب و غذا به‌دلیل این‌که باعث سستی بدن و عدم فعالیت و کار روزانه می‌شود، توصیه نشده است. در وندیداد، فرگرد سوم فقره ۳۳ نوشته شده: « … آن کس که سیر غذا می‌خورد، توانایی می‌یابد که نیایش بکند، کشاورزی کند و فرزندان به وجود آورد. جاندار از خوردن زنده می‌ماند و از نخوردن می‌میرد.»
 
اما برای افراط نکردن در خوردن گوشت حیوانات، روزهای دوم و دوازدهم و چهاردهم و بیست و یکم هر ماه زرتشتیان از خوردن گوشت پرهیز می‌کنند. دکتر اردشیر خورشیدیان، رئیس انجمن موبدان تهران در کتاب  «پاسخ به پرسش‌های دینی زرتشتیان» می‌گوید: «در اوستا مفهوم روزه به روزه باطنی نسبت داده می‌شود و روزه ظاهری وجود ندارد، اگرچه امساک و تحت فشار قرار دادن جسم برای تمرکز بیشتر بر اعمال و مناسک دینی عملی ستودنی است. در عین حال در آیین زرتشت در ۴ روز مخصوص در هر ماه هر نوع کشتار و قربانی کردن حیوانات و استفاده کردن از گوشت ممنوع است.»
 


دلالت احادیث و کتب آسمانی بر روزه‌داری در ادیان مختلف
دکتر مریم حسینی آهق، نویسنده، پژوهشگر و عضو هیات علمی گروه فقه و حقوق دانشنامه جهان اسلام در گفت‌و گو با خبرنگار ایبنا، از پیشینه روزه در دین اسلام و دیگر ادیان آسمانی سخن گفت.
 
به بیان این نویسنده، «روزه» از مباحث مهم فقهی درباره یکی از عبادات اسلامی است که در آن برای قرب به خدا، از انجام‌دادن برخی کارها مانند خوردن و آشامیدن از اذان صبح تا اذان مغرب پرهیز می‌شود. این واژه فارسی معادل واژگان عربی «صَوم» و «صِیام» به معنای خودداری‌کردن از خوردن، نوشیدن، سخن‌گفتن و آمیزش جنسی است. (خلیل بن احمد؛ ابن‌فارس؛ ابن منظور، ذیل واژه)
 
وی افزود: در اصطلاح فقهی «روزه» عبارت است از خودداری روزه‌دار از انجام‌دادن مُفطِرات در وقت خاصی از شبانه‌‌روز همراه با نیت و قصد قربت. (ابن نجیم، ج2، ص452؛ شربینی، ج1، ص215؛ نراقی، ج10، ص169؛ زحیلی، ج2، ص566؛ نیز میرزای قمی، ج5، ص30 ـ 31)
 
حسینی در ذکر پیشینه‌ای از روزه گرفتن در میان ادیان آسمانی و اقوام و آیین‌های باستانی گفت: روزه‌گرفتن برای پالایش روح و تهذیب نفس، در بسیاری از ادیان و آیین‌های پیشین مانند آیین مایاها، هندو، بودا، جَین و مانویت رواج داشته ‌است (برای نمونه ویدن‌گرن ، ص130؛ بنکس ، ص 54؛ سالتر ، ص 199؛ سمنی چاریترا پراجنا ، ص 200). در جوامع و تمدن‌های باستان، روزه‌گرفتن یا پرهیز از خوردن برخی غذاها (مانند گوشت) بر پایه اصولی خاص، تمهیدی برای نزدیک‌شدن به خدایان تلقّی می‌شد و در مناسک یا جشن‌های خاصی متداول بود. روزه‌گرفتن همچنین نوعی کفاره ارتکاب به گناه یا وسیله‌ای برای فرونشاندن خشم خدایان بود (دایره المعارف دین و اخلاق، ذیل «fasting»؛ دایره المعارف دین، ذیل «fasting»)
 
این عضو هیات علمی گروه فقه و حقوق دانشنامه جهان اسلام ادامه داد: در ادیان ابراهیمی از جمله دین یهود نیز روزه‌های واجب و مستحب متعددی مقرر شده ‌است، مانند روزه روز «کیپور» (دهمین روز از ماه تشرین) که یهودیان در آن روز برای بخشش گناهانشان روزه می‌گیرند (د.جودائیکا، ذیل «fasting and fast days»؛ رمزی ، ص320). به تصریح تورات، موسی (ع) پیش از دریافت الواح، چهل شبانه‌روز در کوه سینا روزه گرفت و از خوردن و آشامیدن پرهیز کرد (کتاب مقدس، سفر تثنیه 9:9 ـ 10؛ برای نمونه‌های دیگر همان، سفر سموئیل دو 12: 16 ـ 17؛ سفر تواریخ دو 20: 3؛ سفر آستر 4: 3)
 
وی در ادامه اظهار کرد: در انجیل لوقا نیز اشاره شده‌ که عیسی (ع) پس از نزول جبرئیل بر وی، چهل روز روزه گرفت. همچنین از زنی به نام «حنّا» سخن به‌ میان آمده‌ که سال‌ها به عبادت و روزه‌داری مشغول بود (کتاب مقدس، لوقا2: 37، 4: 1 ـ 2). آیات قرآن و احادیث نیز بر مشروعیت روزه در ادیان ابراهیمی دلالت دارند (برای نمونه بقره: 183؛ بخاری، ج2، ص245-247، ج6، ص113؛ مجلسی، ج13، ص427، ج17، ص292).
 
حسینی درباره روزه در اسلام براساس آیات قرآن و احادیث معتبر گفت: روزه در اسلام از عبادات مهم و در احادیث، یکی از پایه‌های پنج‌گانه دین اسلام معرفی شده ‌است. (بخاری، ج1، ص8، ج5، ص157؛ مسلم‌بن حجاج، ج1، ص34 ـ 35؛ کلینی، ج2، ص18). در احادیث، ویژگی‌ها و آثار مادی و معنوی متعددی برای روزه (به‌ویژه روزه ماه رمضان) ذکر شده، همچون، پذیرش اعمال، استجابت‌ دعا، آمرزش گناهان، استحقاق بهشت و نعمت‌های اخروی و نجات از عذاب. خوابِ روزه‌دار، عبادت و نفس‌های او تسبیح خداوند و روزه، زکات بدن خوانده شده ‌است. (برای نمونه بخاری، ج2، ص226-228؛ برقی، ج1، ص72؛ کلینی، ج4، ص62 ـ 65؛ ابن‌بابویه، 1368ش، ص50 ـ 53؛ متقی هندی،‌ ج8، ص443-452).
 
این پژوهشگر افزود: همچنین در قرآن و احادیث، ترّحم اغنیا بر تهیدستان با چشیدن سختی گرسنگی و عطش، پرورش نیروی تقوا و تواضع در برابر خداوند، غلبه بر شهوات، تقویت اراده و سلامتی بدن از حکمت‌های تشریع روزه شمرده شده‌اند. (بقره: 183، 185؛ ابن‌بابویه، 1386، ج2، ص378-379؛ بیهقی، ج4، ص296؛ راوندی، ص76؛ متقی هندی، ج8، ص450). در منابع جامع فقهی، مبحث مستقلی به روزه اختصاص یافته و احکام روزه به‌تفصیل مطرح شده‌ است. همچنین تک‌نگاری‌های بسیاری درباره ابعاد گوناگون روزه و نیز اسرار و فواید معنوی، جسمی و اجتماعی آن تألیف شده‌ است (برای نمونه حاجی‌خلیفه، ج1، س 671، ج2، س1434، 1446-1447، 1780؛ بغدادی، ج2، س310؛ آقابزرگ طهرانی، ج1، ص47، 483-484، ج2، ص303، 504، ج3، ص149، 171، 446، 473، ج15، ص99-103 و جاهای متعدد دیگر.)
 
وی عنوان کرد: اصل وجوب روزه مستند به آیات قرآن (از جمله‌ بقره: 183، 185، 187) و احادیث و اجماع است. (موسوی عاملی، ج6، ص14؛ زحیلی، ج2، ص577-578). روزه ماه رمضان با اثبات دخول ماه رمضان از طریق اثبات رؤیت هلال از نظر شرعی واجب می‌شود (ابن‌زهره، ص131؛ ابن‌حمزه طوسی، ص139؛ زحیلی، ج2، ص597 ـ 598).