به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست نقد كتاب «گستره تمدن اسلامي در قرون مياني» تالیف محمد مونس عوض با حضور دكتر مهدي محقق، مدیر موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران‌ـ‌دانشگاه مک گیل و نويسنده مقدمه كتاب، دكتر حسين مفتخري استاد دانشگاه خوارزمی و دكتر عبدالله ناصری طاهری مترجم،  سه‌شنبه 7 بهمن‌ماه دراندیشگاه فرهنگی کتابخانه ملی برگزار شد.

محقق در ابتدای این نشست با مفید و اطلاع‌رسان بودن کتاب «گستره تمدن اسلامي در قرون مياني» گفت: مطالب این کتاب نشان‌دهنده وسعت اطلاعات نویسنده است  و از منابعی که در پایان کتاب آورده شده، پیداست که نویسنده به منابع دسته اول برای نگارش مراجعه کرده است.

کتاب از نثر روانی برخوردار است

مدیر موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران‌ـ‌دانشگاه مک گیل افزود: در ترجمه این کتاب  نهایت دقت مبذول داشته شده و کتاب از نثر روانی برخوردار است. ترجمه آثار عربی کار آسانی نیست اما مترجم به خوبی از عهده ترجمه این کار برآمده است.

محقق در ادامه با بیان این‌که نویسنده در این کتاب کلمه «صوفی» را برگرفته از پشم دانسته است، گفت: برخی صوفی را از کلمه صوف به معنی پشم گرفته‌اند اما بزرگان لغت آن را برگرفته از کلمه «صُوفِیَ» به معنای صفا می‌دانند.

وی با اشاره به این‌که در یک فصل از کتاب «گستره تمدن اسلامي در قرون مياني» به ترجمه اختصاص داده شده، بیان کرد: دو مکتب در زبان عربی درباره ترجمه وجود دارد که یکی از آنها متعلق به ابن بطریق و دیگری متعلق به حنین ابن اسحاق می‌شود. درمکتب حنین، تک تک کلمات ترجمه نمی‌شوند بلکه مفهوم بیان می‌شود اما در مکتب ابن بطریق کلمه به کلمه متون ترجمه می‌شود.
 
مطرود شدن فلسفه در جهان اسلام به دلیل ادا نشدن مفاهیم در ترجمه بود
 
محقق اضافه کرد: حنین ابن اسحاق خدمت بزرگی به عالم اسلام کرد اما اشکالی در این زمینه پیدا شد که در ترجمه کتاب‌های با مفهوم مسائل مابعد‌الطبیعه و الهیات، حق مطلب ادا نمی‌شد و به همین علت فلسفه در جهان اسلام مطرود واقع شد در حالی که این مشکل در کتاب‌های طب و نجوم به‌وجود نمی‌آمد.
 
این نویسنده ادامه داد: در جایی که مترجمان را افراد باسواد و مطلع از جهان اسلام تشکیل می‌دادند، مشکلی در متون ترجمه شده به‌وجود نمی‌آمد؛ به عنوان مثال کتابی به زبان سانسکریت را ابوریحان بیرونی به عربی ترجمه کرده که در آن به روش ریاضت هندوان و چگونگی جدا کردن روح لطیف از بدن اشاره می‌کند. این کتاب به خوبی ترجمه شده زیرا ابوریحان مسلمان عالمی بود و می‌دانست چه نکته‌ای را باید از کتاب حذف کند.
 
محقق یادآور شد: اگر ما ترجمه ابوریحان را با ترجمه انگلیسی مقایسه کنیم، متوجه حذفیات بجایی که توسط ابوریحان در کتاب شده، می‌شویم. مترجمانی که درصدد ترجمه الهیات بودند نمی‌توانستند مفاهیم را به درستی منتقل کنند و همین، علت تکفیر فلاسفه می‌شد.
 
باید کلمات مناسب در ترجمه متون عربی استفاده شود
 
محقق اضافه کرد: در ترجمه متون عربی باید از کلمات مناسب استفاده شود به عنوان مثال در کتاب منطق ارسطو که به عربی ترجمه شده، ترجمه بعضی از اصطلاحات با مشکل مواجه شده است.
 
وی توضیح داد: ما 500 کتاب در اسلام داریم که علوم را به شعر درآورده‌اند اما در کتاب به آنها اشاره نشده است. همچنین در این اثر به فلسفه‌ای که در ایران وجود داشته اشاره‌ای نمی‌کند به ویژه به فلسفه‌ای که بعد از مغول در کشور آمده باید گنجانده می‌شد.
 
محقق اضافه کرد: من در این کتاب علم کلام را ندیدم و ظاهرا آثار متکلمین ایرانی مانند غزالی و همدانی در اختیار مونس نبوده است.
 
این نویسنده در پایان سخنان خود گفت: در این کتاب هزار و 700 منبع ذکر شده که همگی منابع اصلی هستند. این کتاب باید در دسترس دانشجویان قرار گیرد تا بدانند در خارج از کشور چه آثاری منتشر می‌شود.
 
برای شناخت ایران بعد از اسلام باید با تاریخ اسلام آشنا شد
 
در ادامه حسين مفتخري که به عنوان منتقد در این نشست حضور داشت، گفت: ما ناچار به شناخت فرهنگ و تمدن اسلامی هستیم و فرقی نمی‌کند که موافق یا مخالف وضع موجود باشیم. برای شناخت ایران بعد از اسلام باید با تاریخ اسلام آشنا شد و این کتاب‌ها برای شناخت فرهنگ اسلامی لازم هستند.
 
وی افزود: نگاه نویسنده برخلاف پاره‌ای از مستشرقان و تعدادی از محققان غربی، تمدن اسلامی را از منظر اسلامی مورد پژوهش قرار می‌دهد. او اسلام را دین تمدن ساز می‌داند.
 
مفتخری اضافه کرد: بسیاری از مستشرقان معتقدند تمدن اسلامی دارای دوره‌ای طلایی بوده اما امروز رو به افول گذاشته و در موزه‌ها قرار دارد درحالی که نویسنده کتاب بر این تفکر است که تمدن اسلامی دارای فراز و فرود بوده اما به پایان نرسیده و اگر بخواهیم افول تمدن اسلامی را بررسی کنیم باید آن را در دو یا سه قرن اخیر بررسی کنیم.
 
مونس در کتاب خود بر تالیف و ترکیبی بودن تمدن اسلامی تاکید دارد
 
استاد دانشگاه خوارزمی یادآور شد: بسیاری از مستشرقان، تمدن اسلامی را حلقه انتقال از تمدن یونانی رنسانس می‌دانند و معتقدند تمدن اسلامی از نهضت ترجمه اخذ شده است اما مونس این دیدگاه را رد می‌کند گرچه بر تالیف و ترکیبی بودن تمدن اسلامی تاکید دارد.
 
مفتخری ادامه داد: جوهر اصلی تمدن اسلامی را اسلام و قرآن تشکیل می‌دهد اما ما نمی‌توانیم نقش سایر ملل را بر تمدن اسلامی نفی کنیم. نویسنده منابع سازنده تمدن اسلامی را جهانی می‌داند اما تاکید می‌کند که ریشه و خواستگاه اصلی آن اسلام است.
 
وی به امتیازات و محاسن کتاب «گستره تمدن اسلامي در قرون مياني» اشاره کرد و گفت: نویسنده نقش عرب‌زبان‌ها را پررنگ‌تر از آنچه  بودند، مطرح کرده اما نمی‌توان بر دیدگاه عرب‌گرایانه او صحه گذاشت. او در کتابش از نگاه یک مسلمان به موضوعات می‌نگرد.

ارجاعات کتاب به پژوهشگر کمک زیادی می‌کند
 
مفتخری ارجاعات فراوان در کتاب را مهم دانست و گفت: این ارجاعات که در هر مورد در ذیل صفحه آمده به پژوهشگر کمک می‌کند که به منابع اصلی مراجعه کند. 
 
این استاد دانشگاه افزود: نویسنده کتاب رویکرد افتخارآمیز به تمدن اسلام دارد و هدفش در این کار دادن بینش به خوانندگان و مسلمانان است و این نکته متفاوت با بسیاری از کتاب‌هایی است که به آنها استناد می‌کنیم.
 
 وی ادامه داد: هدف نویسنده در کتاب، پیشگام نشان دادن مسلمانان است اما در عین حال رویکرد واکنشی در دفاع از تمدن اسلامی در مقابل مستشرقان غرب ستیز مشاهده نمی‌شود. مونس سعی در گفتن اینکه تمدن اسلامی مردم سالار نبوده، دارد اما فکت‌های زیادی در این زمینه ارائه نمی‌دهد.
 
نویسنده در کتاب نقش ایرانیان را کم‌رنگ می‌بیند
 
مفتخری نقدهای خود به کتاب «گستره تمدن اسلامي در قرون مياني» را برشمرد و گفت: نویسنده در کتاب نقش ایرانیان را کم‌رنگ می‌بیند و درباره نقش شیعه و ائمه شیعی کوچکترین اشاره‌ای ندارد و فقط در یک جا و دربحث جهاد، به شیعه اشاره دارد گرچه شیعه ستیز هم نیست.
 
این منتقد ادامه داد: نویسنده به انسان‌گرایی به عنوان یکی از ویژگی‌های بارز تمدن اسلامی اشاره می‌کند اما درباره آن توضیح نمی‌دهد. مونس عوامل انحطاط فرهنگ و تمدن اسلامی را جنگ‌های صلیبی، حمله مغول و تهاجم عقیدتی کمونیست عنوان می‌کند که این نظر درستی نیست. همچنین گستردگی مکانی، زمانی و موضوعی کتاب باعث شده به موضوعات به صورت سطحی نگریسته شود.
 
مفتخری با طرح این سوال که آیا ما درباره تمدن اسلامی صحبت می‌کنیم یا تمدن مسلمانان، افزود: اگر ما این دو مورد را یکسان تلقی کنیم همان طور که نظر نویسنده چنین است، تمام آنچه که در تمدن اسلامی رخ داده به نام مسلمانان خوانده می‌شود و این باعث خطر خواهد شد.
 
فهم افراد در دنیای امروز تمدن اسلامی را شکل می‌دهد
 
این استاد دانشگاه اضافه کرد: معتقدم باید از تمدن مسلمانان در اعصار مختلف نام برد اما اگر امروز بخواهیم به فرهنگ و تمدن انسان بپردازیم، نمی‌توانیم به تمدن اسلامی در قرن‌های گذشته مراجعه کنیم. با فهم افراد در دنیای امروز تمدن اسلامی شکل می‌گیرد.
 
مفتخری یادآور شد: نویسنده از تمدن اسلامی دفاع کرده که نتیجه آن کم‌رنگ شدن معایب است. درباره نسبت فرهنگ و تمدن هنوز هیچ اتفاق نظری مبنی بر این‌که کدام زایده دیگری است، وجود ندارد درحالی‌که مونس تمدن را عام‌تر از فرهنگ می‌پندارد .
 
درس فرهنگ و تمدن اسلامی در تمام رشته‌های دانشگاهی کشور تدریس می‌شود
 
در ادامه این نشست عبدالله ناصری طاهری که ترجمه کتاب را به عهده داشته است، گفت: درس فرهنگ و تمدن اسلامی جزو دروس عمومی در دانشگاه شده و باید به خاطر آن از کسانی که در شورای عالی انقلاب فرهنگی که این واحد درسی را در رشته‌های مختلف درسی گنجانده‌اند، تشکر کنم. اکنون توسط نهادنمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها چهار کتاب در این زمینه تالیف شده که در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود.
 
وی افزود: هنگامی که از من خواسته شد برای گروه تاریخ کتابی با همین موضوع بنویسم، آثار منتشر شده در این رابطه را در جهان عرب جستجو کردم. چهار کتاب‌ هم با این موضوع در غرب نوشته شده که به فارسی ترجمه شده‌اند و باید گفت سطح تسلط بر موضوع و روش‌بندی در آن آثار به مراتب از کتاب‌های ما بیشتر است.   
 
ناصری اضافه کرد: در جهان عرب کتاب‌های زیادی با این موضوع نوشته شده اما جامع‌ترین و جدیدترین آنها کتاب «گستره تمدن اسلامي در قرون مياني» است. نویسنده برای این کار زحمت زیادی کشیده است و من هم با ترجمه این کتاب درصدد قراردادن کتابی در حوزه تاریخ علوم اسلامی برای دانشجویان برآمدم.

جانبداری ناآگاهانه نویسنده کتاب در برابر تفکر مستشرقان

این مترجم این کتای عنوان کرد: تعصب عربی نویسنده و گرفتاری ذهنی نویسندگان عرب زبان ناشی از تفکرات مستشرقانی است که درصدد تخریب اسلام هستند و این تفکر مسلمانان را وادار به رفتن به سمت جانبداری ناآگاهانه کرده است.
 
ناصری با طرح این سوال که چرا تمدن اسلامی مانند تمدن غرب نتوانسته بر جهان حاکم شود، گفت: شاید علت این است که مسلمانان علم وسیعی را تولید کردند اما نتوانستند آن را به نظام فن‌آورانه و تکنیکال که زندگی بشر را سامان دهد، درآورند. امروز در ایران و جهان اسلام به دنبال بازسازی و احیای این تمدن هستند و می‌توان چنین جایگاهی را مانند آنچه که در قرون 4 و 5 هجری در جهان بوده، احراز کرد.

وی در پایان سخنان خود گفت: روندی که مسلمانان در بازار تولید علم در جهان دارند، حاکی از آن است که باید مبانی فکری و نگاه‌شان تصحیح شود و به ارجحیت دانش فلسفی برسایر علوم توجه و همه حوزه‌ها علمی را مطالعه کنند.