خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- ماهرخ ابراهیم‌پور: سید محمدحسین محمدی در گفت‌وگویی که در ادامه می‌خوانید درباره تالیف و تدوین کتاب «اسناد قم در دوره پهلوی اول (مجلس ششم تا دوازدهم ملی» به نوع اسناد استفاده شده در این کتاب، کارکرد مجلس شورای ملی در زمان رضاشاه، تاریخ محلی در دوره پهلوی اول و اهمیت اسناد در پژوهش‌های تاریخی اشاره کرده است. 

 در کتاب «اسناد قم در دوره پهلوی اول (مجلس ششم تا دوازدهم ملی» به اسناد کمیسیون عرایض مجلس شورای ملی پرداخته‌اید، این اسناد چه نوع اسنادی به‌شمار می‌آیند و از چه اهمیتی برخوردارند؟ 

کتاب حاضر منتخبي از اسناد مربوط به قم در آرشيو کميسيون عرايض مجلس شوراي ملي در عصر رضاشاه است. اسناد مزبور از ميان 276 پوشه عريضه ارسالي اهالي قم در فاصله دوره ششم تا دوازدهم مجلس شوراي ملي انتخاب و گزينش شده است. ماهيت اين اسناد، غالبا شکوایيه و درخواست‌هايي با موضوع‌های مختلف است که عارضين معمولا پس از عدم نتيجه‌گيري و نااميدي از احقاق حقوق خود و رسيدگي به پرونده‌هايشان در دستگاه‌ها و نهادهاي متولي امر، به مجلس ارسال داشته‌اند.
 
مجلس از طريق اين عريضه‌ها از نحوه اجراي قوانين و عملكرد نهادها و وزارتخانه‌ها و‌ ارگان‌هاي محلي نقاط مختلف كشور آگاهي مي‌يافت و با مشكلات عموم اهالي آشنا مي‌شد. اين عريضه‌ها از اين حيث كه مجلس را با مشكلات مردم مرتبط مي‌ساخت و آن‌ها را عملا درگير حل مشكل مي‌‌کرد، پر اهميت است چرا كه وكلاي ملت در مقام تصميم‌گيري‌هاي كلان با مشكلات كشور و مردم آشنا شدند و از اين طريق تصميم‌های مناسب‌تري‌ توانستند در مقام قانونگذاري اتخاذ کنند. آن‌ها از اين طريق بر عملكرد نهادها و ارگان‌هاي اجرايي، نظارتي با واسطه و تا حدي موثر ‌داشتند. در واقع نظارت بر كار قوه مجريه و نحوه اجراي قانون از مهم‌ترين وظايف مجلس است كه بخشي از آن از اين طريق نيز حاصل مي‌شد. همچنين مجلس از طريق اين عرايض تاثيرات و پيامدهاي اجراي مصوبات و قوانين صادره‌اش را بر زندگي مردم در نقاط مختلف كشور رصد مي‌کرد و بر نقاط مثبت ومنفي مصوباتش آگاه مي‌شد.

نوع مطالبات مردمی و انتظارات عموم از مجلس شورای ملی در دوره پهلوی اول چگونه بود؟ 

نوع مطالبات و انتظارات مردم قم از مجلس شوراي ملي در چند محور کلي قابل دسته‌بندي و پي‌گيري است: 

الف) مطالبات حقوقي و قضايي، که بيانگر انتظار مردم از مجلس به عنوان نهاد متولي برقراري عدالت در جامعه است و نحوه نگرش به مجلس را به عنوان نهادي نظارتی و اجرایی در امور حقوقی نشان مي‌دهد. 

ب) مطالبات مالي و مالياتي، که بيانگر انتظار مردم از مجلس به عنوان نهاد متولي امر مالی در كشوراست و نحوه نگرش به مجلس را به عنوان نهادي نظارتی و اجرایی در امور مالي و مالیاتی نشان مي‌دهد. 

ج) مطالبات در برقراري نظم و اجراي قانون و انتقاد از سركشي عناصر شرور و همچنين نظارت بر عملکرد دستگاه‌هاي محلي و بررسي ناکارآمدي و فساد ماموران حکومتي و متنفذين در شهرها و روستاها، که بيانگر انتظار مردم از مجلس به عنوان نهاد متولي اجراي قانون و نظارت بر نحوه عملکرد مامورين و کارمندان دولت است و نحوه نگرش به مجلس را به عنوان نهادي با كاركردهاي وزارت داخله و دستگاه‌هاي ذيربط همچون شهرباني و بلديه نشان مي‌دهد. 

د) موارد ديگر مطالبات اهالي قم نسبت به ساير موارد کمتر است مانند مطالباتي در رابطه با احداث راه و مشکلات حمل و نقل، تاسيس نهادهاي آموزشي و مسایل معارفي و همچنين مسایل مربوط به پست و تلگراف.

این کتاب چه ویژگی‌هایی دارد و برای استفاده پژوهشگران و محققان از اسناد تاریخی چه امکاناتی در نظر گرفته شده است؟ 

به منظور استفاده آسان، صحیح و اصولی مخاطبان، اسناد مجموعه حاضر سطوح مختلفی از تصحیح متن را نیز با توجه به ماهیت اسنادی متن و توان ناچیز تکنیکی مصحح پشت سرگذارده است که به صورت مختصر بدان‎ها اشاره می‌شود: استفاده از علائم نگارشی همچون «،»، «.»، «ـ»، «؟»، « !»، «/ »، «:» و... در متن استنساخ شده اسناد برای خوانش صحیح آسان متن از اقدامات مهمی است که به شکل گسترده در مجموعه حاضر انجام گرفته است. در واقع چگونگی خواندن متن است که معنا و مفهوم آن را در ذهن خواننده متبادر می‎سازد. 

در اسناد عرایض آن‌چه بیش از همه جلب توجه می‌کند وفور اغلاط املایی آن است. اغلاط املایی در متن استنساخ شده تصحیح و شکل درست واژه در متن آمده است اما برای حفظ شکل ظاهری سند اغلاط املایی و شکل اصلی واژه سند در پاورقی درج شده است. چه بسا که شکل به کار گرفته شده واژه از سوی عارض در متن سند جزو رسم‌الخط پذیرفته شده زمان خود بوده باشد. 

تعریف لغات و واژگان فنی، تخصصی و نامفهوم از قبیل پارکه، بدایت، تسعیر، کامپاکس، در پاورقی از دیگر اقداماتی است که بر متن حاضر صورت گرفته است. معنایابی و تعریف واژگان ثقیل با مراجعه بسیاری از اسناد کمیسیون عرایض از دور افتاده‌ترین مناطق روستایی ارسال می‌شد. بدون تردید مکان‌یابی این مناطق، امکان فهم سند را برای مخاطب آسان‌تر می‌کند. ترتیب توالی زمانی اسناد در هر یک از فصول کتاب رعایت شده است. حتی رعایت توالی تاریخی در ثبت یادداشت‌های صدر و ذیل هر سند نیز رعایت شده است. بدین معنی که یادداشت‌های هر سند نیز بر اساس تقدم زمانی به ترتیب استنساخ شده است.

تاریخ محلی در دوره پهلوی اول به‌ویژه قم دارای چه اهمیتی است؟ اسناد این کتاب تا چه اندازه تاریخ شهر قم را به عنوان یکی از تاثیرگذارترین شهرهای کشور در دوره پهلوی اول منعکس می‌کند؟ 

در دوره پهلوی اول سه حوزه قدرت در شهر قم وجود داشت؛ نخست حاکم شهر که نماینده دولت مرکزی به حساب می‎آمد. دوم تولیت آستانه حرم حضرت معصومه (س) که موقوفات زیادی در اختیار داشته و خود متولی نیز معمولاً صاحب ثروت و املاک فراوان بوده و طبعا صاحب نفوذ و قدرت در شهر بوده است تا آن‌جا که دو نماینده از سه نماینده قم در مجلس شورای ملی در دوره پهلوی اول- یعنی آقایان میرزا علی‎اصغرخان دربانی و سیدابوالفضل تولیت- از متولیان آستانه مقدسه و از ملاکان بزرگ شهر قم بوده‌اند. دسته سوم را علما و روحانیون تشکیل می‌دادکه شمار بسیاری از طلاب و مردم از ایشان تبعیت می‌کردند. این دسته اگرچه فاقد ثروت و قدرت سیاسی مهمی بودند اما از قدرت اجتماعی فوق‎العاده‎ای برخوردار بودند. این سه منبع قدرت در شهر فعال و در حال رقابت با یکدیگر بودند. 

رویکرد تحقیقات تاریخی مبتنی بر اسناد، راهکار برون‌‎رفت از خلاء داده‎های اجتماعی و محلی به حساب می‌‎آید. برای توجه‌دهی مخاطبان و پژوهشگران مجموعه حاضر، به بخشی از اطلاعات مهم اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که از این اسناد به دست می‌آید، اشاره می‌شود: 

آشنایی با نحوه عملکرد بازار، آشنایی با مسایل و مشکلات بازاریان و اصناف بازار، آگاهی از وضعیت میادین و بازارهای فروش اجناس، آگاهی از وضعیت کارگران و کارخانه‌ها، آگاهی از نرخ و قیمت محصولات، نحوه رسیدگی به امور طرق و شوارع و چگونگی احداث خط‌ریل و راه‌آهن، نحوه تعامل ادارات و دوایر دولتی با مردم، آسیب‌شناسی نظام مدرن رضاشاهی و تجربه عملکرد سیستم نوین اداری، آشنایی با گردش اداری پرونده‌ها و روال اجرایی سازمان‎ها و نهادهای دولتی، آشنایی با مسائل و مشکلات محله‎های شهری، قریه‎ها، آگاهی از میزان جمعیت شهر قم، قریه‎ها و محلات آن، اقسام مالیات شهری و روستایی و نحوه اخذ آن‌ها، میزان امنیت اجتماعی در جامعه، میزان مرگ و میر و تشریح وضعیت بهداشت، میزان مدارس و تشریح وضعیت معارف و علوم، تعامل زارعین روستایی با دولت، نحوه مالکیت مزارع، املاک و مستغلات، نوسازی در قم و نحوه اجرای آن، تعامل تجار و بازاریان با دولت، آگاهی به آداب و رسوم اجتماعی حاکم بر جامعه قم و مواردی از این دست را می‌توان ذکر کرد. 

اهمیت اسناد و مدارک آرشیوی در عرصه پژوهش‌های تاریخی چیست؟ 

از دیر باز تاکنون، ساختارهای سیاسی، وقایع سیاسی و زندگی و شرح‌ حال نخبگان سیاسی دل‌مشغولی اصلی مورخان را تشکیل می‌داده است. گرایش‌های تاریخی رایج در ایران که محوریت مباحث تاریخی را در مسایل و وقایع سیاسی جست‌وجو می‌کند، ریشه عمیق در سنت تاریخ‌نگاری این سرزمین دارد. از خلال بیشتر کتاب‌ها و منابع تاریخی جز مسایل مرتبط با حکام و سیاستمداران چندان چیز دیگری نمی‌توان یافت. منابع تاریخی اغلب در قبال اوضاع اجتماعی، شیوه معیشتی و نحوه زندگی مرم عادی مناطق مختلف ایران اطلاعات اندک و مبهمی ارایه می‌کنند. 

متاسفانه مباحث مربوط به تاریخ اجتماعی نه تنها از سوی منابع تاریخی مورد بی‌توجهی قرار گرفته، بلکه در پژوهش‌ها و تحقیقات جدیدی که در عرصه تاریخ صورت می‌گیرد نیز به طور جدی مطرح نشده است. عدم الگوی مناسب و کافی و فقدان تحقیقات تاریخ اجتماعی روشمند و پرمایه در کشور از دیگر موانع کار تحقیق در این زمینه به حساب می‌آید. افزون بر این، باید به توسعه نایافتگی پژوهش‌های مربوط به تاریخ محلی یا تاریخ‌های شهری و روستایی در ایران نیز اشاره کرد. این مسایل محققان و پژوهشگرانی را که قصد تحقیق و پژوهش در این عرصه را دارند با مشکل مواجه می‌کند. 

بدون تردید توجه به حوزه پژوهش تاریخ محلی در پژوهش‌های دانشگاهی در دراز مدت سبب می‌شود روند کلان تدوین تاریخ از طریق تجمیع جزییات تواریخ محلی به صورت علمی امکان‌‎پذیر شود. از این رو پرداختن به تاریخ شهری یا تاریخ محلی محملی برای مشارکت در فهم دقیق‌تر تحولات اجتماعی در ایران به حساب می‌آید. به نظر می‌رسد عدم توجه به تاریخ‌نگاری محلی در این دوره به دلیل نارسایی و کمبود در زمینه اطلاعات و داده‌ها باشد که گاه کار تحقیق را آن‌چنان در تنگنا قرار می‌‌دهد که توان هرگونه تفسیر و تحلیل را از مولف می‌گیرد. انواع مختلف اسناد تاریخی به عنوان ابزاری راهگشا در عرصه پژوهش‌های تاریخ اجتماعی و محلی از جمله راهکارهایی است که باید با جدیت بیشتری مدنظر قرار گیرد و به آن توجه شود. به بیان دیگر در پیش گرفتن رویکرد تحقیقات تاریخی مبتنی بر اسناد، راهکار برون‌‎رفت از خلاء داده‎های اجتماعی و محلی به‌شمار می‌آید. 

چه آثار و فعالیت‌های دیگری در دست کار و تحقیق دارید؟ 

در گروه تاریخ اجتماعی پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه دو طرح را تحت مدیریت آقای دکتر شهرام یوسفی‌فر در دست کار داریم؛ نخست طرح پایگاه تاریخ اجتماعی پژوهشگاه که با نشانی اینترنتی www.socialhistory.ir در حال انجام مراحل آزمایشی خود به سر می‌برد. این پایگاه با داده‌نگاری اجتماعی منابع تاریخی این فرصت را به پژوهشگران می‌دهد تا با رجوع به سایت به جست‌وجوی موضوع خود از میان داده‌های دسته‌بندی شده پایگاه بپردازند. طرح دیگر مربوط به اسناد شرعی دوره قاجار است با عنوان «بازتاب مسائل اجتماعی در اسناد محکمه شرع سید صادق طباطبایی» است که به استنساخ دفاتر ثبت شرعی و داده‌نگاری مقولات اجتماعی اسناد مزبور پرداخته می‌شود. 

در آخر از زحمت شما و دقتی که به خرج دادید تشکر می‌کنم و امیدوارم محتوای طرح شده در کتاب «اسناد قم در دوره پهلوی اول» کمک ناچیزی به پژوهشگران حوزه تاریخ معاصر بوده باشد.

درباره سید محمد حسين محمدي: 

سيد محمدحسين محمدي در شهر قم به‌دنیا آمده است. وی در سال 1379 در رشته تاريخ دانشگاه بين‌المللي امام خميني(ره) قزوين مشغول به تحصیل شد و در سال 1383 در مقطع كارشناسي ارشد در پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي پذیرفته شد و به تحصيل در رشته تاريخ ايران دوره اسلامي پرداخت. در سال 1386 پايان‌نامه خود را با عنوان «اوضاع اجتماعي شهر ري از بر آمدن سلاجقه تا هجوم مغول» با درجه عالي به پايان رساند. وی از سال1388 به عنوان كارشناس پژوهشي پژوهشكده تاريخ در پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي مشغول پژوهش است.