روبرت صافاریان در کتاب «زیرزمین کوستوریتسا» به گردآوری و ترجمه مهم‌ترین یادداشت‌ها و مقالات درباره فیلم زیرزمین می‌پردازد و با اشاره به رویکردها و نقدهای مختلف درباره این فیلم، بر این باور است که غالب نقدها، رویکردی سیاسی، جامعه‌شناختی و فرهنگی دارند.
نگاهی به مهم‌ترین نقدهای سیاسی و جامعه‌شناختی درباره فیلم «زیرزمین»
کوستوریتسا و یک خداحافظی حسرت‌بار با یوگسلاوی
صافاریان با اشاره به جشنواره‌های خارجی و اتهاماتی که برای پذیرش آثار کشورهای مسلمان به آنها زده می‌شد، به این نکته اشاره می‌کند که درباره فیلم زیرزمین، چنین برخوردهایی شکل نگرفت و هیچ جشنواره‌ای به سیاسی‌کاری و توطئه متهم نشد در حالی که مواضع سیاسی فیلم زیرزمین بسیار آشکار بود. این موضوع به گفته صافاریان، باعث شد مشاجره روشنفکران بر سر این فیلم، بالا بگیرد و رویکردهای زیبایی‌شناختی جای خود را به رویکردهای سیاسی و جامعه‌شناختی بدهد.
صافاریان اینگونه می‌نویسد: «این کتاب با این باور نوشته شده که سینما پدیده‌ای پیچیده و چندبعدی است که بعد زیبایی‌شناختی فقط یکی از ابعاد آن است. بدون شناخت ابعاد دیگر آن، پیوستگی آن با شرایط سیاسی، گرایش‌های ایدئولوژیک، سیاست‌ورزی مخاطبان و شرایط اقتصادی و حرفه‌ای تولید فیلم، نمی‌توان درباره آن سخن گفت مگر سخنان تک‌بعدی و ناقص.»
این تحلیل‌گر فیلم یکی از اهداف کتاب «زیرزمین کوستوریتسا» را تعدیل کردن رویکردهای ناب‌گرایی زیباشناختی در حوزه ادبیات سینمایی می‌داند. صافاریان درباره گردآوری مقالات در این کتاب می‌گوید: «مقاله‌های این کتاب به معنای دقیق کلمه مقاله‌های سینمایی نیستند. مقاله‌هایی هستند درباره موضع‌گیری‌های سیاسی و ایدئولوژی یک فیلم و ارتباط آن به اوضاع اجتماعی و سیاسی دورانش، درباره نوع انعکاس آن در جوامع دیگر که متاثر از شرایط آن جوامع هم هست. به این معنا این مقالات شاید بیشتر در حوزه مطالعات فرهنگی جا می‌گیرند تا مطالعات سینمایی.»
یکی از یادداشت‌های مهم این کتاب را استانکو سرویچ نوشته است. او انتخاب فیلم «زیرزمین» توسط هیئت داوران جشنواره کن را از بعدی سیاسی مورد بررسی قرار می‌دهد و باور دارد این انتخاب، تاکیدی بر تعهد سیاسی و مسئولیت‌های اجتماعی است. سرویچ عقیده دارد اعطای جایزه به این فیلم، به این دلیل نبوده که فیلم خوبی است بلکه دلیل اصلی این است که این فیلم به جنگ می‌پردازد. سرویچ اتهاماتی را نیز در یادداشتش برای بوسنیا ریپورت مطرح می‌کند. او به هزینه‌های ساخت فیلم اشاره می‌کند که با حمایت تلویزیون بلگراد انجام شده؛ نهادی که همراه با ارتش، بیش از همه در این جنگ دخیل بوده است. حتی در زمان گرفتن جایزه نیز، مدیر همین تلویزیون کنار کوستوریتسا ایستاده است.
اسلاوی ژیژک فیلسوف و نظریه‌پرداز اسلوونیایی یکی دیگر از کسانی است که درباره زیرزمین یادداشتی منتشر کرده است. او با اشاره به آموزه‌های پدیدارشناسانه فلسفی، از منظری تخصصی «زیرزمین» را مورد بررسی قرار می‌دهد. او معنای سیاسی زیرزمین را در وهله نخست، سهولت در موضع‌گیری این اثر می‌داند، آن هم در دوره پس از فروپاشی که همچنان درگیری‌های فراوانی وجود دارد. ژیژک نیز به این موضوع معتقد است که دیدگاه‌های سیاسی، کاری کرد تا منظر زیبایی‌شناختی «زیرزمین» تحت‌الشعاع قرار بگیرد و بیشتر به مثابه موضوع مجادلات سیاسی تبدیل شود.
جودیت کین، دیگر منتقدی است که درباره زیرزمین، یادداشتی نوشته است. او نیز مانند بسیاری از منتقدان، مهم‌ترین نقل قول درباره زیرزمین را، نقل قول خالق اثر می‌داند که گفت این فیلم مرثیه‌ای است برای یوگسلاوی، کشوری که دیگر نیست. کین، زیرزمین را بیشتر از فیلم بودن شبیه به یک کارناوال می‌داند. او می‌گوید: «زیرزمین سینمایی‌ترین فیلم‌ها و انباشته از اشاره‌هایی به تاریخ سینماست.» کین، اینطور بحثش را مطرح می‌کند که «با وجود قدرت سینمایی آشکار فیلم، بیشتر واکنش‌های منتقدان به آن، حول این می‌گشت که چه کسی مسئول جنگ در یوگسلاوی سابق بوده و اینکه دستور کار هنری کوستوریتسا حمایت از کدام طرف متخاصم است.»
کتاب «زیرزمین کوستوریتسا» به نقدهای دیگرانی همچون دینا یوردانووا، سونیا یونتیلا، سین هومر و آلکساندرا مارکویچ نیز می‌پردازد که هر کدام از جنبه‌ای خاص به نقد فیلم زیرزمین پرداخته‌اند. صافاریان در این کتاب به آن دسته از افرادی که با جریانات تاریخی یوگسلاوی آشنا نیستند پیشنهاد می‌کند پیوست کتاب را حتما بخوانند. او در پیوست به تاریخ جنگ‌های فروپاشی یوگسلاوی، جنبش ناسیونالیستی اواخر سده نوزدهم در یوگسلاوی، تصاویر کاذب فیلم‌هایی درباره جنگ‌های پارتیزانی در این کشور، فروپاشی شوروی در سال 1991 و ضربه نهایی به فدراسیون یوگسلاوی و انتخابات آزاد و تشکیل گروه‌ها می‌پردازد.
کتاب «زیرزمین کوستوریتسا – (در بوته نقد سیاسی)» گردآوری و ترجمه روبرت صافاریان بوده و نشر مرکز، آن را در 286 صفحه منتشر کرده است.
کد مطلب : ۳۳۲۰۲۲
https://www.ibna.ir/vdcj88et8uqetyz.fsfu.html
۱۴۰۱-۱۲-۲۷
