به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «باستانگرایی در هنر قاجار» تالیف علی‌اصغر میرزایی مهر از سوی انتشارات پیکره به چاپ رسیده است. انگیزه اولیه این پژوهش به همایشی بین‌المللی با عنوان «هنر قاجار» برمی‌گردد.
نمود باستانگرایی در تمامی شاخه‌های هنری عهد قاجار یکسان نیست، مثلاً در نقش برجسته‌سازی به مرز الگوبرداری مستقیم از آثار باستانی نزدیک می‌شود اما در هنر معماری تاثیر آن کمرنگ است. آنچه پژوهش در گستره هنرهای تجمسی راباورپذیرتر می‌کند ارائه استنادات تصویری است و امروزه به مدد امکانات فنی، تهیه عکس و تصویر بسیار آسان شده است.
این کتاب پس از سرآغاز در دو بخش تنظیم شده است. بخش نخست شامل سه فصل با نام‌های توجه ایرانیان به ایران باستان در دوره اسلامی، توجه اروپاییان به ایران باستان و فضای فرهنگی حاکم بر دربار در نیمه اول عهد قاجار است.
بخش دوم کتاب نیز به نمود باستانگرایی در حوزه هنر نقاشی، نمود باستانگرایی در حوزه هنر نقش برجسته‌سازی، نمود باستانگرایی در حوزه هنر معماری، نمود باستانگرایی در حوزه ادبیات و سرنوشت باستانگرایی در نیمه دوم عهد قاجار می‌پردازد. جمع‌بندی و پس‌نگری، منابع، پیوست‌ها، نمایه و خلاصه انگلیسی نیزپایان‌بخش کتاب است.
یافته‌های این کتاب که تکیه بر قرائن و مصداق‌های هنری دارد از اساس منظری متفاوت دارد. این یافته‌ها نه تنها پیدایش باستانگرایی را حدود ۱۵۰ سال عقب‌تر می‌برد (اوایل دوره قاجار) بلکه حوزه آن را نه سیاست بلکه در ساحت هنر، جست‌وجو و اثبات می‌کند.
باستانگرایی را «علاقه به شناخت و احتمالاً احیای برخی یا تمامی ارزش‌های موجود در گذشته‌های درخشان» تعریف کرده‌اند. آنگاه که از باستانگرایی در سپهر فرهنگی ایران سخن به میان می‌آید غالباً مقصود از «گذشته درخشان» پیش از اسلام است.
امروزه باور غالب در میان اهل بینش چنین است که پدیده باستانگرایی توسط طیف معدودی از روشنفکران سکولار و ملی‌گرا مقارن با انقلاب مشروطیت در ایران پدیدار شده است و پس از انتقال قدرت از قاجار به پهلوی، رضا شاه از آن به عنوان حربه‌ای در برابر مذهب بهره برده پس باستانگرایی و باستان گرایان را بر می‌کشد و آن را سرلوحه سیاست‌های فرهنگی دولتش قرار می‌دهد.
جلوه‌ها و نمودهای عینی باستانگرایی را نیز در انتخاب نام خانوادگی پهلوی برای خاندان سلطنت، دعوت از باستان‌شناسان نام آور جهانی و توسعه علم باستان شناسی با تاکید بر مطالعه آثار قبل از اسلام، تغییر تقویم رسمی کشور از هجری قمری به شمسی، توجه ویژه به اندیشه‌های زرتشتی و زرتشتیان به عنوان فرزندان راستین ایران زمین می‌توان مشاهده کرد.
پهلوی دوم نیز به پیروی از پدر با برپایی جشن‌های ۲۵۰۰ ساله و تغییر مجدد تقویم هجری شمسی به شاهنشاهی – که مبدا آن تاجگذاری کوروش هخامنشی بود – انتخاب لقب آریامهر برای خویش و… سویه‌های دیگری از آن را بازتاب می‌دهد.
کتاب در دو بخش کلی تنظیم شده است؛ بخش نخست که سه فصل آغازین را در بر می‌گیرد به تحلیل بسترهای فرهنگی پیدایش و بالندگی باستانگرایی در دربار قاجار (به ویژه سال‌های سلطنت فتحعلی شاه) اشاره دارد.
بخش دوم پژواک گسترده باستانگرایی را در هنرهایی نظیر نقاشی، نقش برجسته‌سازی، معماری و شعر و ادبیات بررسی می‌کند. فصل پایانی نیز به سرنوشت باستانگرایی در نیمه دوم عهد قاجاریه و چگونگی دگردیسی تدریجی آن از حوزه هنر به حوزه سیاست در ابتدای دوره پهلوی می‌پردازد.
میرزایی مهر در جایی از کتاب به مستندات تاریخی اشاره می‌کند و می‌گوید که ایرانیان هرگز گذشته باستانی خود را فراموش نکردند و پیوسته بخشی از تکیه‌گاه فرهنگی و اعتقادی به گذشته‌ای بود که هر چه از آن دور می‌شدند تلطیف شده رنگ افسانه و اسطوره‌ای شیرین به خود می‌گرفت و این تکیه برگذشته و تاکید بر اصالت‌های ملی، فرهنگی و نژادی در مواردی از مهاجمان در کتمان و نفی آن می‌کوشیدند پررنگ‌تر می‌شد و صورتی جدی‌تر می‌یافت.
تاریخ و هنر ایران باستان همواره مورد توجه اروپایی بوده است و نشان می‌دهد که اروپایی‌ها به گذشته فرهنگی و تاریخ باستانی ایران توجه داشتند و این توجه و علاقه‌مندی به اشکال گوناگونی بروز و ظهور یافته است. به همین دلیل در اروپا شور برخاسته از اندیشه‌های نئوکلاسی سیستی و شوق متاثر از شرق‌گرایی رمانتی سیستی بسیاری را به سوی سرزمین‌های ناشناخته از جمله ایران گسیل می‌کرد. همین حضور اروپاییان در ایران و در مناطق تاریخی بود که در کنار تاراج میراث باستانی، علم باستان‌شناسی را نیز در ایران بنیان نهاد و بی‌تردید میان علم باستان‌شناسی و پدیده باستانگرایی عصر فتحعلی‌شاهی نتیجه باستانگرایی نئوکلاسی سیستی اروپا در ایران شد.
بازنمود باستانگرایی در حوزه ادبیات یکی از بخش‌های مهم کتاب است که به بررسی شاخص‌ترین آن یعنی «مکتب ادبی بازگشت» می‌پردازد. با مکتب بازگشت، شاهد پیدایش ادبیات «دساتیری» از سوی پارسیان آذرکیوانی هستیم که از هندوستان وارد ایران شدند. از عمده اهداف ادبیات دساتیری ستایش شکوه باستانی ایران البته با گوشه چشمی به اندیشه‌های زرتشتی هستیم. نهضت سره‌نویسی را نیز که در همین عصر پدید آمد و تلاش برای پالایش زبان پارسی از واژگان عربی بود می‌توان اقدامی در راستای تفکر باستان‌گرایانه قلمداد کرد.
کتاب «باستانگرایی در هنر قاجار» تالیف علی‌اصغر میرزایی مهر در ۳۲۵ صفحه و قیمت ۳۵۰ هزار تومان از سوی انتشارات پیکره منتشر شده است.
نظر شما