سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): بحث نشر الکترونیک می‌تواند ابعاد متفاوتی داشته باشد، اینکه نشر الکترونیک اساساً چه معنا و مفهومی دارد؟ در کجا و در چه بستری منتشر می‌شود؟ چه کسی مجاز است این آثار را در فضای مجازی منتشر کند؟ افراد چقدر امکان استفاده از آثار الکترونیک را در این فضا دارند؟ این مجموع سوالات و پاسخ به آن‌ها می‌تواند هر کدام یک چالش حقوقی را در حوزه نشر الکترونیک مطرح کند.

زهرا شاکری، استاد دانشگاه و عضو هیئت علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و نویسنده کتاب‌های حقوقی مانند کتاب «حل و فصل غیرقضائی اختلافات حقوق مالکیت فکری معتقد است: «علاوه بر نشر، تکثیر و عرضه غیرمجاز که حقوق مادی افراد را نقص می‌کند، ممکن است حقوق معنوی افراد نیز نقض شود.»

او در نخستین بخش گفت‌وگو با ایبنا گفت: «این نقض‌ها شامل نقص بر حق نام، نقض مالکیت و نقض حق تمامیت و حرمت اثر است. این موارد از مهم‌ترین موارد چالش‌های حقوقی در حوزه نشر الکترونیک است که ممکن است در دادگاه‌ها مطرح شود یا بعضاً در خارج از دادگاه حل و فصل شود.»

عمده‌ترین چالش‌ها و مسائل حقوقی که در نشر الکترونیک مطرح است، شامل چه مواردی است؟

بحث نشر الکترونیک می‌تواند ابعاد متفاوتی داشته باشد، اینکه نشر الکترونیک اساساً چه معنا و مفهومی دارد؟ اینکه آثار در کجا و در چه بستری منتشر می‌شود؟ اینکه چه کسی باید و مجاز است این آثار را در فضای مجازی منتشر کند؟ افراد در حوزه آثاری که به‌صورت الکترونیک منتشر می‌شود، چقدر امکان استفاده از آثار الکترونیک اعم از کتاب، فیلم، موسیقی و کتاب متعلق به دیگران را در این فضا دارند. بنابراین از منظر حقوقی باید نشر را تعریف کرد؟ همچنین نشر در فضای الکترونیک به چه معناست، چه کسی مجاز به انتشار آثار در فضای الکترونیک است؟ چه افرادی در حوزه آثار مربوط به نشر الکترونیک حق دارند و چقدر مجازند از این آثار استفاده کنند؟ قوانین حاکم بر نشر الکترونیک چیست؟ قراردادهایی که در حوزه نشر الکترونیک منعقد می‌شود چه قواعد و ضوابطی دارد؟ این مجموعه سوالات و پاسخ به آن‌ها، هرکدام یک چالش‌هایی در حوزه حقوقی نشر الکترونیک مطرح می‌کند.

عمدترین مسائل حقوق قضایی در حوزه نشر الکترونیک که بعضاً بیشتر محل اختلاف است و انعقاد قراردادهای نشر الکترونیک موجب دامن‌زدن به آن شده، کدام است؟ به‌طور مشخص در قرادادهای ناشران و پدیدآورندگان با پلتفرم‌ها.

یکسری از این موارد حقوقی ناظر به این موصوع این است که آثارِ متعلق به دیگران به‌صورت غیرقانونی و بدون اجازه صاحب اثر در فضای الکترونیک منتشر شده است. یعنی فردی که در بحث انتشار اثر، ذی‌نفع نبوده یا منتقد علیه یا مولف نبوده یا مجوز انتشار الکترونیک اثر را به‌صورت قانونی کسب نکرده است. این فرد بدون مجوز قانونی اثر متعلق به دیگران را در فضای الکترونیک نشر داده؛ بنابراین مسئولیت مدنی ناشی از نشر غیرقانونی آثار الکترونیک در فضای مجازی می‌تواند مسئولیت مدنی و چالش‌های حقوقی زیادی ایجاد کند؛ البته ممکن است اثر اصلی به‌صورت هاردکپی باشد و فردی آن را به‌صورت الکترونیک منتشر کرده باشد یا ممکن است اصل اثر به‌صورت الکترونیکی منتشر شده و فردی آن را به‌صورت غیرمجاز در فضای الکترونیک منتشر کرده باشد.

نکته دیگر این است که در نشر الکترونیک، ممکن است حقوق معنوی مربوط به یک اثر نقص شود؛ مثلاً ممکن است منتشرکننده، نام صاحب اثر را هنگام انتشار در فضای الکترونیک ذکر نکند یا نام خود را به جای صاحب اثر دکر کند. از طرف دیگر به اقتصای نشر الکترونیک ممکن است یک تغییراتی در اثر اصلی به وجود بیاید که حق مولف یا پدیدآورنده اصلی را نقص کند. زیرا براساس قانون حمایت حقوق «مولفین و مصنفین و هنرمندان» «هر یک از پدیدآورندگان از حق تمامیت و حرمت اثر برخوردارند یعنی کسی نمی‌تواند دخل و تصرفی در آثار دیگری بیاورد هرگونه تحدید یا تغییر و دخل و تصرف در آثار دیگران ممنوع و ضمانت اجرایی کیفری دارد.»

بخشی از چالش‌های حقوقی نشر الکترونیک مربوط به نشر غیرمجاز آثار دیگران در فضای الکترونیک می‌شود یعنی وقتی افرادی آثار دیگران را بدون رضایت و مجوز قانونی منتشر می‌کنند و هنگامی که این نقض اتفاق می‌افتد، متعاقب آن نقض‌های دیگر نیز اتفاق می‌افتد. یعنی وقتی فردی اثری را غیرقانونی منتشر می‌کند و فرد دیگری آن را به‌صورت غیرقانونی با دیگران به اشتراک می‌گذارد، یعنی با یک نشر غیرقانونی نقض‌های حقوقی متعددی رخ می‌دهد؛ البته علاوه بر نشر، تکثیر و عرضه غیرمجاز که حقوق مادی افراد را نقص می‌کند، ممکن است حقوق معنوی افراد نیز نقض شود. این نقض‌ها شامل نقص بر حق نام، نقض مالکیت و نقض حق تمامیت و حرمت اثر است. این موارد از مهم‌ترین موارد چالش‌های حقوقی در حوزه نشر الکترونیک به شمار می‌رود که ممکن است در دادگاه‌ها مطرح شود یا بعضاً در خارج از دادگاه حل و فصل شود.

بیشتر نقض‌هایی که در حوزه نشر الکترونیک اتفاق می‌افتد در حوزه نقص حقوق مادی است یا معنوی؟

این نقض در هر دو حوزه به‌صورت یکسان اتفاق می‌افتد زیرا در نشر الکترونیک به اقتصای اینکه اثر از فرمت کاغذی به فرمت الکترونیک تبدیل می‌شود امکان نقض هر دو حق وجود دارد؛ البته ممکن است آثاری وجود داشته باشد که تنها حق مادی در آن تضییع شده باشد اما تجربه عملی نشان می‌دهد این نقص‌ها توامان است. یعنی در مواقعی ممکن است علاوه حق تکثیر، حق عرضه، حق پخش ر ادیو و تلویزیونی اثر نیز نقض شده باشد.

برخی کارشناسان حقوق نشر معتقدند قوانین در حوزه نشر الکترونیک بازدارنده نیستند و نیاز به بازنگری دارد، ارزیابی شما از قوانین حوزه نشر الکترونیک چیست؟ آیا این قوانین کارآمد است؟ مسئله بعدی این است که با توجه به ورود هوش مصنوعی به حوزه نشر و اختلافاتی که با ورود این فناوری به حوزه نشر قابل پیش‌بینی است، فکر می‌کنید این فناوری، نشر الکترونیک ایران را به کدام سو سوق می‌دهد؟ به‌ویژه اینکه هنوز قصاوت‌ها درباره استفاده از این فناوری هنوز زیاد است.

در حوزه حق مولف، قدیمی‌ترین قانون که هنوز لازم‌الاجراست، قانون ۴۸ حمایت از حقوق مولفان است اما در سال‌های تدوین این قانون، اساساً مبحث نشر الکترونیک مطرح نبوده است، یعنی دستمان بسته است برای اینکه این قانون را طوری تفسیر کنیم که نشر الکترونیک را نیز پوشش دهد. البته برخی حقوقدانان این قانون را طوری تفسیر می‌کنند که نشر الکترونیک را نیز شامل شود اما به‌دلیل اینکه قانون کیفری است دستمان برای تفسیر موسع باز نیست؛ البته قوانین دیگر مانند قانون ۵۲ که درباره تکثیر و ترجمه کتب و نشریات و انتشار آثار صوتی وجود دارد، وضعیتی شبیه قانون ۴۸ را دارند، البته بعد از انقلاب اسلامی، قانون ۷۹ حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای جز قوانین حقوق مولفان و مالکیت فکری است که نطام خاص خود را دارد و لزوماً با قوانین کپی‌رایت جهانی هماهنگی ندارد؛ البته قانون تجارت الکترونیکی که سال ۸۲ وضع شده و قانون ۷۹ حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای به بحث چالش‌های حقوقی نشر الکترونیک نیز مرتبط می‌شود.

در آیین‌نامه حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای، نخستین‌بار واژه «نشر» تعریف شده است؛ درحالی که در قانون ۴۸ و ۵۲، واژه نشر تعریف نشده، این موضوع خیلی مهمی است که وجود دارد اما واقعیت این است که این قوانین لزوماً با تحولات زمانی همراهی ندارند. زیرا سرعت رشد تکنولوزی بسیار زیاد و ممکن است هر چهار سال یک‌بار تحولی رخ بدهد که این قوانین جوابگوی این تحولات نباشند. مبحث هوش مصنوعی و ورود آن به دنیای نشر در حال حاضر یکی از مباحث و چالش‌های حقوقی مهم در دنیاست. این هوش‌ها مولد هستند، کتاب می‌نویسند، شعر می‌گویند و موسیقی تولید می‌کنند. سوالات مهمی در این حوزه پیش می‌آید مانند اینکه این آثار و تولید آن‌ها باید به چه کسی نسبت داده شود؟ یا در جریان خلق این آثار اگر به حقوق کسی زیان وارد شود، چه کسی باید پاسخگو باشد؟ این چالش مبحث روز دنیاست؛ اگر چه در ایران نیز با نوشتن کتاب و پایان‌نامه و فعالیت پژوهشی به آن پرداخته می‌شود. به نظر می‌رسد مسائل حقوقی نیز باید با سرعت پیشرفت تکنولوژی جلو برود تا بتواند پاسخگوی مسائل حقوقی کاربران باشد.

الیته این چالش‌های حقوق هوش مصنوعی فقط برای ایران نیست بلکه سیستم حقوقی اروپا، آمریکا و کشورهای آسیایی دیگر نیز با این چالش‌ها روبه‌رو هستند. حالا برخی کشورها در حوزه قوانین و حقوق تقنینی چند سال جلوتر هستند و برخی عقب‌تر. در ایران قرار است سند حقوقی هوش مصنوعی تدوین شود؛ البته هنوز قانون مشخصی در این زمینه وجود ندارد اما متولیان تدوین سند، مشخص شده‌اند تا به حوزه سیاست‌گذاری و تدوین قانون در این حوزه پا بگذارند. این سند زیرنظر معاون اول رئیس جمهوری درحال مطالعه و تدوین است. باید یک سند ملی درباره هوش مصنوعی تدوین شود و مسائل حقوقی آن نیز به‌طور خاص مورد بررسی قرار بگیرد.البته در حوزه اینترنت اشیا شورای عالی فضای مجازی سندی را چند سال پیش منتشر کرده و اکنون نیز در دسترس است.