سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب (ایبنا) - زهرا سلیمانی اقدم: در کارزار جنگ، آنچه بیش از هر چیز به شهروندان القا می‌شود، احساس ناتوانی است. ما از تاثیرگذاری مستقیم در وقایع ناتوان هستیم، ما از کمک به پیشبرد یا توقف هر آنچه در جنگ دخیل است، ناتوان هستیم. نمی توانیم آینده ای حتی محو برای آینده کشور، خود و عزیزانمان تصور کنیم. فضا چنان در اخبار ضد و نقیض و ابهام فرو می رود که نه تکیه‌گاهی برای تصمیم‌گیری باقی مانده و نه رمقی برای اقدام. این ناتوانی چنان فرد را در خلسه عجز فرو می برد که حاصل آن اضطراب و استرس فلج کننده است. بسیاری به خود جرأت داده و دست به تحلیل می زنند اما کدام یک از آنها می تواند آبشخور مطمئنی برای انسجام افکار ما باشند؟

چه می‌توان کرد؟ چگونه می‌توان با نقش یک «ناظر منفعل» کنار آمد؟ با استرس ناشی از بی‌نقشی، و اضطراب برخاسته از این ناتوانی، چگونه باید روبه‌رو شد؟ آیا باید ناتوانی در تأثیرگذاری را به‌عنوان واقعیتی اجتناب‌ناپذیر پذیرفت؟

شاید بتوان به جای یک ناظر صرف و ناتوان بودن، خودی آگاه تر تربیت کرد، فردی که می تواند تاثیرگذارتر عمل کند و نه تنها خود را از آسیب استرس و اضطراب فلج کننده رها کند بلکه با مدیرت بهتر، شرایط برای خود و اطرافیانش را قابل تحمل و حتی مفیدتر سازد.

ما برای رسیدن به خودی آگاه تر در شرایط پر استرس جنگ و فرار از احساس ناتوانی به شما پیشنهاد می‌کنیم که به کتاب پناه ببرید. مطالعه کتاب، آن‌هم در شرایط دشوار، نه تنها روشنی ذهن می‌آورد، بلکه بر اساس پژوهش‌های علمی، یکی از مؤثرترین راه‌های ارتقاء حس خودکارآمدی و مقابله با بحران است.

ما نیازمند تقویت خودباوری هستیم

باور به ناتوانی در مقابله با شرایط سخت، بیشترین آسیب را به روان افراد وارد می‌کند.

پژوهشگران از قدرتی درونی به نام خودکارآمدی (Self-Efficacy) سخن می‌گویند؛ مفهومی که نقش کلیدی در توانایی انسان برای مدیریت خود و محیط پیرامونش در بحران‌ها دارد.

آلبرت باندورا (A. Bandura) روانشناس برجسته در کتاب خود با عنوان « خودکارآمدی: تمرین کنترل»(Self-Efficacy: The Exercise of Control, W. H. Freeman (1997)) می نویسد: خودکارآمدی به این معناست که یک فرد باور مثبتی درباره توانایی خودش دارد؛ یعنی فکر می‌کند می‌تواند در شرایط سخت یا ناآشنا، کنترل اوضاع را به دست بگیرد و از پس مشکلات بربیاید.

این مفهوم، نشان‌دهنده اطمینان فرد است — چه در حالت کلی و چه در موقعیت‌های خاص — مبنی بر اینکه می‌تواند مهارت‌ها و توانایی‌هایش را به‌خوبی هماهنگ کند تا در شرایط دشوار عملکرد خوبی داشته باشد. تأثیر خودکارآمدی نقش مهمی در میزان استرس و افسردگی افراد در شرایط سخت و تهدیدکننده دارد.

نکته مهم این است که این خودِ شرایط سخت نیست که افراد را از پا درمی‌آورد، بلکه این باور به ناتوانی در مقابله با آن شرایط است که بیشترین آسیب را می‌زند. در نتیجه، خودکارآمدی درک شده، یعنی این باور که «من می‌توانم از پسش بربیایم»، یک عامل بسیار مهم و تعیین‌کننده است که بر نحوه واکنش افراد به موقعیت‌های دشوار، تاب‌آوری روانی آن‌ها و سلامت ذهنی‌شان اثر عمیق می‌گذارد.

درک نقش خودکارآمدی در مواجهه با تجربیات سخت، مثل جنگ، درگیری‌های نظامی یا اقدامات تروریستی، اهمیت بسیار زیادی دارد. تحقیقات زیادی درباره تاب‌آوری (توان تحمل روانی) و منابع فردی مقابله با مشکلات در شرایط سخت مانند جنگ، ترور و مهاجرت انجام شده است.

خودکارآمدی، ستون تاب‌آوری در بحران‌های جمعی

در مطالعه‌ای جامع با عنوان «خودکارآمدی و پیامدهای مرتبط با سلامتِ ترومای جمعی»، سه پژوهشگر به نام‌های الکساندرا لوسچینسکا، چارلز بنایت و رومن سیسلاک، ۲۷ تحقیق با مجموع بیش از ۸۰۰۰ شرکت‌کننده را تحلیل کردند. افراد مورد مطالعه از حوادث شدید و طولانی‌مدتی مانند جنگ، ترور یا مهاجرت جان به در برده بودند.

آنها محصول مطالعات خود را با عنوان « خودکارآمدی و پیامدهای مرتبط با سلامت ترومای جمعی» (Self-Efficacy and Health-Related Outcomes of Collective Trauma) منتشر کردند.

نتایج نشان داد که:

• در مطالعات مقطعی، خودکارآمدی موجب کاهش اضطراب عمومی و کاهش شدت نشانه‌های اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) شد.
• در مطالعات طولی، این تأثیر حتی چشم‌گیرتر بود و کاهش معناداری در اضطراب، استرس و شکایات جسمانی (مانند درد و خستگی) مشاهده شد.

به‌طور خلاصه، خودکارآمدی نقشی اساسی در سلامت روان و جسم در برابر آسیب‌های جمعی ایفا می‌کند.

کتاب خواندن با افزایش خودکارآمدی بسیار چشمگیری همراه است

مطالعه کتاب‌ها (به‌ویژه خارج از حوزه رسانه خبری) می‌تواند به افزایش خودکارآمدی افراد منجر شود و در نتیجه به کاهش اضطراب و استرس، افزایش خودآگاهی و ساخت مقاومت ذهنی کمک کند، مخصوصاً در دوره‌های پرتنش مانند جنگ یا بحران‌های سیاسی.

کیوان کیم و داون آدامز-هارمون (Kihwan Kim & Dawn Adams-Harmon) طی تحقیقی با شرکت ۱۰۰ دانشجوی کسب‌وکار از اقلیت‌های قومی به بررسی اثر خواندن کتاب بر خودکارامدی افراد پرداختند. آنها مارس ۲۰۲۴ نتایح مطالعات خود را در مجله «Land Forces Academy Review» منتشر کردند.

یافته‌های اصلی پژوهش افزایش معنادار خودکارآمدی را در افرادی که در شرایط سخت قرار دارند (دانشجویانی که در اقلیت قرار گرفته اند.) آن هم پس از خواندن کتاب نشان داد. ۱. دانشجویان پس از خواندن کتاب، باور بیشتری نسبت به توانایی حل مشکلات و کنترل مسیر زندگی خود پیدا کرده بودند. ۲. افراد احساس کردند که اتفاقات زندگی‌شان بیشتر از جانب خودشان هدایت می‌شود، نه عوامل بیرونی (مثل شانس یا دیگران). ۳. کسانی که عمیق‌تر و روشن‌تری مطالعه کرده بودند، بیشترین پیشرفت در خودباوری و حس کنترل شخصی را نشان دادند.

این مقاله نشان می‌دهد که حتی خواندن یک کتاب مثبت و الهام‌بخش، اگر با کمی تفکر و بازتاب همراه شود، می‌تواند:

فرد را نسبت به توانمندی‌هایش آگاه‌تر کند

احساس قربانی بودن را کاهش دهد

و به او کمک کند نقش فعالی در سرنوشت خود ایفا کند.

این نوع مطالعه به‌ویژه برای افرادی که در شرایط اجتماعی یا فرهنگی دشواری هستند می‌تواند ابزاری ساده ولی مؤثر در جهت توانمندسازی فردی باشد.

کتاب‌درمانی؛ مسیری ساده برای تقویت اعتماد به نفس

مقاله دیگری که با عنوان «افزایش خودکارآمدی از طریق کتاب‌درمانی در بیماران دیابتی» نوامبر ۲۰۱۸ در مجله (International Journal of Research in Medical Sciences) منتشر شد نتایج یک تحقیق روی بیماران دیباتی را نشان می دهد. دیابت مزمن، علاوه بر مشکلات جسمی و عروقی، معمولاً اعتماد به نفس فرد را در مدیریت شرایط زندگی دچار خدشه می‌کند. این کاهش باور در توانمندی (خودکارآمدی)، باعث می‌شود بیمار کمتر به مراقبت از خود اهمیت دهد. در این پژوهش، کتاب‌درمانی(bibliotherapy) به‌عنوان روشی برای تغییر نگرش و تحکیم خودکارآمدی مورد بررسی قرار گرفت .

بیماران دیابتی که کتاب‌درمانی را تجربه کردند، باور بیشتری به توانایی مدیریت زندگی و سلامتی‌شان پیدا کردند. این روش ساده، بدون نیاز به امکانات پیچیده، پتانسیل قدرتمندی برای بهبود رفتارهای بهداشتی دارد. این پژوهش نشان داد که تغییر نگرش به کمک کتاب و بازتاب روی آن، راهی عملی برای افزایش خودباوری است.

نتیجه‌گیری

مطالعات گوناگون نشان می‌دهند که کتاب‌خوانی، نه‌فقط برای افزایش دانش، بلکه به‌عنوان ابزاری برای بازیابی اعتماد درونی و ارتقاء خودکارآمدی، راهکاری مؤثر و قابل دسترس است.

در دنیایی پر از بحران‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، افرادی که با کمک کتاب به بینشی عمیق‌تر می‌رسند، در برابر فشارهای روانی تاب‌آوری بیشتری دارند. مطالعه، به‌ویژه مطالعه هدفمند، اعتماد به نفس شناختی را تقویت کرده و احساس ناتوانی را به توانایی، و اضطراب را به آگاهی بدل می‌کند.

پناه بردن به کتاب، پناه بردن به خویشتن آگاه است.

و این، گامی است مؤثر برای تبدیل شدن به انسانی تأثیرگذار، حتی در سخت‌ترین روزها.