به گزارش سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)،بر اساس تازه‌ترین آمار، 3 هزار و 746 باب کتابخانه عمومی شامل 2 هزار و 755  باب کتابخانه نهادی، ۸۴۰ باب کتابخانه مشارکتی، ۳۲ باب کتابخانه مستقل و ۱۱۹ باب سالن مطالعه در کشور فعالند و  253 شهر یعنی 18 درصد از شهرهای ایران، فاقد کتابخانه ثابت هستند؛ علاوه‌براین آمار  800 کتابخانه روستایی، 13 کتابخانه کودک و نوجوان به نام «هُدهُد سفید» و بیش از 50 کتابخانه سیار نهادی نیز در کشور فعال هستند.

شهرستان شهریار با 10 کتابخانه روستایی و هشت باب کتابخانه شهری در مجموع 18 باب کتابخانه نهادی دارد و بر‌اساس آمار، دارای بیشترین کتابخانه عمومی در استان تهران است، شهرستانی که بیش از 50 روستا دارد و تنها کتابخانه سیار «یار مهربان» شماره 6 است که به 17 روستای این شهرستان کتاب‌رسانی می‌کند. کتابخانه‌های عمومی کشور 55 میلیون جلد کتاب دارند و سوال اینجا است که سهم کتابخانه‌های سیار از این کتاب‌ها چقدر است؟

علاوه‌براین با وجود موفقیت کتابخانه‌های سیار در مناطق روستایی، به نظر می‌رسد برای افزایش ناوگان کتابخانه‌ای در این مناطق، تدوین یک برنامه مدون و فعالیت جهادی ضروری است؛ همچنین بهتر است کدام استان‌ها به کتابخانه سیار بیشتری نیاز دارند و کدام مناطق مستعد سرمایه‌گذاری بیشتری در این زمینه هستند؟

عدالت آموزشی و دسترسی به کتاب ازسوی همگان، با این فعالیت جهادی پوشش داده می‌شود؛ چرا‌که کتابخانه‌های سیار در مناطق روستایی بدون مدرسه می‌توانند رسالت آموزش را نیز اندکی بر دوش بکشند و از آن مهم‌تر ترویج خواندن و مطالعه را در این مناطق سریع‌تر پیش ببرند ابوالفضل امیری، مسئول کتابخانه سیار یار مهربان شماره 6 شهرستان شهریار که 9 سال است با یک دستگاه کامیونت، به 17 روستا از 50 روستای شهرستان شهریار کتاب‌رسانی می‌کند، می‌گوید: 45 روستای این شهرستان دارای مدرسه است. این کتابخانه روزانه به سه روستا می‌رود و در هر روستا 2 ساعت و 30 دقیقه توقف می‌کند. 

شهرستان شهریار منطقه‌ای کمتر‌برخوردار است که نیازمند توجه فرهنگی و البته حمایت اقتصادی ویژه مسئولان است. منطقه‌ای که خانواده‌ها تمکن مالی پایینی دارند و به‌گفته امیری حتی تلفن همراه برای شرکت در مسابقات کتابخوانی یا ارسال فیلم و عکس برای جشنواره‌هایی مانند جشنواره کتابخوانی رضوی را ندارند و بعضا از پس پرداخت حق عضویت ناچیز کتابخانه سیار هم برنمی‌آیند و فرصت‌هایی مانند دهه فجر، 22 بهمن و هفته کتاب بهانه‌ای است برای عضویت این افراد در کتابخانه سیار. البته از کمک دهیاری‌‌ها نیز نباید غافل شد. نکته قابل تامل اینجا است که بیشترین افراد شرکت‌کننده در جشنواره کتابخوانی رضوی از شهرستان شهریار و به‌ویژه اعضای کتابخانه سیار شماره6 است و دلیل این مسئله هم تلاش کتابدار این کتابخانه سیار و ارسال فیلم و عکس اعضای مشتاق این کتابخانه از طریق تلفن همراه کتابدارش است.

تعامل با مدارس، برپایی مسابقات مختلف نقاشی و کتابخوانی با حضور دانش‌آموزان، رئیس اداره کتابخانه‌های عمومی شهرستان و مدیران مدرسه موجب شده در زمان بازگشایی مدارس استقبال از کتابخانه سیار شهرستان شهریار دوچندان شود. به‌گفته امیری، با شروع مهرماه و آغاز فصل مدارس، فعالیت کتابخانه سیار بیشتر می‌شود به‌طوری‌که از دو ساعت و نیم زمان توقف در روستا، یک ساعت و نیم را جلوی در مدارس می‌گذارنم. این حجم از علاقه به کتاب نشان می‌دهد دانش‌آموزان کتابخوانند و فقط باید فرصت کتابخوانی ازطریق آموزش و پرورش مهیا شود و ضرورت این زیرساخت ایجاد زنگ کتابخوانی در مدارس و اتصال مدارس به نزدیک‌ترین کتابخانه عمومی در هر شهر و روستا است. 

                         

نیازسنجی و درنظر گرفتن اعتبار ویژه برای تامین منابع مورد نیاز و به‌روز در کتابخانه‌های سیار مسئله دیگری است که باید به آن توجه کرد. امیری می‌گوید: «اوایل فعالیتم منابع محدودی داشتیم مثلا خانم خانه‌‌‌داری اگر کتاب آشپزی می‌خواست نداشتم اما درحال حاضر وضعیت خیلی بهتر شده و منابع بیشتری به دستمان می‌رسد.» 

                            
 
امیری درباره شهرستان شهریار و ظرفیت‌های فرهنگی و اقتصادی و تهیه منابع مکتوب دراین‌باره می‌گوید: اهالی شهرستان شهریار بیشتر باغبان هستند اما منابعمان در این زمینه محدود است و باید افزایش پیدا کند. در کتابخانه سیار شماره 6 استان تهران کتاب‌های رمان، کودک و بعد آثار باغداری، دامداری و روانشناسی مخاطبان زیادی دارد و پرمخاطب است به‌طوری‌ که به گفته امیری با وجود اینکه از هر عنوان کتاب دو جلد در مخزن کتابخانه داریم اما باز هم حجم کتابمان به دلیل استقبال پاسخگوی نیاز مراجعان نیست. 

از بافت بسته و محدود روستا می‌گوید؛ از اینکه روستاییان سخت، به غیربومی‌ها اعتماد می‌کنند. به‌گفته امیری در ابتدای فعالیتش اهالی روستا به ماشین کتابخانه سیار و کتاب‌هایش اعتماد نداشتند و بعد از تبلیغ و معرفی و همراهی اعضای دهیاری و شوراهای محله که می‌آمدند و در کنار ماشین مستقر می‌شدند، این وضعیت تغییر کرد و شرایط طوری شده که بچه‌ها پیش از آمدن ماشین کتابخانه سیار برای امانت گرفتن کتاب صف می‌‌کشند. 

از سختی‌های کتابداری در کتابخانه سیار می‌گوید، از اینکه مسافت برخی روستاها مثلا 6 روستای تحت پوشش، زیاد و حدود 70 کیلومتر است و اینکه در برخی از روستاهای شهرستان شهریار مانند بادامک، مهدیه و قجر تخت‌رستم، اپراتور همراه اول یا ایرانسل پوشش اینترنتی ندارد.

به‌نظر می‌رسد توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات می‌تواند دسترسی به کتاب و در آینده «کتابخانه مجازی» را برای بچه‌های روستایی نیز فراهم کند تا کتابخانه‌های ثابت و سیار روستایی محلی برای آموزش آنلاین و دسترسی به کتاب‌های مجازی شوند. 
 
نگاهی به کتابخانه سیار شماره 6 شهرستان شهریار

کتابخانه سیار شماره 6 شهرستان شهریار تنها کتابخانه سیار این شهرستان است و با وجود اینکه این کتابخانه از نظر تعداد کتابخانه‌های شهری وضعیت بسیار مطلوبی دارد اما از نظر داشتن کتابخانه سیار فقیر است؛ منطقه‌ای که به‌گفته امیری اگر یک کتابخانه سیار دیگری داشت یا حتی همین خودرو کامیونت فعلی به اتوبوس تبدیل می‌شد، می‌توانست جریان ترویج کتابخوانی در این منطقه را تقویت کند.  

کتابخانه سیار شماره 6 شهرستان شهریار 3800 نفر عضو دارد.  70 درصد اعضای این کتابخانه را اتباع افغانستانی تشکیل می‌دهند. این کتابخانه 685 نفر عضو فعال دارد که از این آمار ۲۷ نفر پیش‌دبستانی و کوچکتر، ۳۱۳ نفر دانش‌آموز مقطع ابتدایی، ۱۴۱ نفر دانش‌آموزان مقطع متوسطه و ۲۰۴ نفر هم اعضای بزرگسال هستند. مخزن این کتابخانه ظرفیت نگهداری 6 هزار جلد کتاب را دارد که از این تعداد 3 هزار و 73 نسخه کتاب بزرگسال، ۴۲۱ نسخه کتاب کمک درسی و 2 هزار و 509 نسخه کتاب کودک است. ​​​​​​این کتابخانه در ماه هزار جلد کتاب امانت می‌‌دهد و کتابخانه ایثار اندیشه در فاز یک، کتابخانه پشتیبان این خودرو کتابخانه‌ای است. 

سیستم ارسال پیامک؛ سامانه‌ای ضروری اما غیر فعال 

پیگیری بازگشت کتاب یکی دیگر از چالش‌های کتابخانه‌های سیار است به‌طوری که کتابخانه سیار شماره 6 به گفته کتابدارش سالیانه 150 جلد کتاب پروازی یا غیرقابل بازگشت دارد. امیری، فعال بودن سامانه ارسال پیامک از طریق سامانه سامان را راهکاری خوب برای پیگیری کتاب‌های امانت رفته می‌داند و می‌گوید: «موقع ثبت‌نام اعضای کتابخانه یک پیامک از طرف سامانه سامان برای تایید هویت اعضای کتابخانه ارسال می‌شد و با تایید کد کاربری اعضا عضویتشان فعال می‌شد اکنون دو ماه است این سیستم غیرفعال شده است. 

به‌گفته کتابدار کتابخانه سیار شماره 6، خوبی این سیستم این بود که زمان اتمام امانت کتاب و تحویل آن را به اعضای کتابخانه یادآوری می‌کرد. این پیام‌ها نیز اکنون قطع شده است، این مسئله پیگیری بازگشت کتاب را به‌ویژه ازسوی اتباع افغانستانی به دلیل جابه‌جایی زیاد و نداشتن کد ملی دشوار کرده است. او می‌گوید: «در حال حاضر بعد از تاخیر 90 روزه پیگیر برگشت امانت کتاب به کتابخانه‌های سیار می‌شویم. این پیگیری بسیار زمان‌بر است و با وجود محرومیت، امکان دریافت دیرکرد هم از اعضای کتابخانه وجود ندارد.»

اعضای فعال و موفق کتابخانه سیار شهریار

همیشه در میان اعضای کتابخانه‌ها، عضوهای شاخص نیز خودنمایی می‌کند؛ به‌طوری که براساس سخنان مسئول کتابخانه سیار شماره 6 شهرستان شهریار یک خانم اتباع افغانستانی که 9 سال است عضو کتابخانه است توانسته دو کتاب رمان بنویسد و قرار است با راهنمایی کتابخانه منتشر کند یا عضو دیگری  سه جلد کتاب کودک نوشته و هنوز چاپ نکرده است. به‌گفته امیری یک عضو دیگر این کتابخانه سیار امسال توانسته رتبه دو رقمی رشته ریاضی فیزیک را کسب کند. 

به‌نظر می‌رسد توجه به اعضای کتابخانه‌های سیار روستایی، شناسایی استعدادهایشان و افزایش ناوگان کتابخانه‌ای به‌ویژه در مناطق محروم و توسعه زیرساخت‌های فناوری و اینترنت در مناطق روستایی می‌تواند به افزایش عدالت دسترسی به کتاب و پرورش استعداهای درخشان روستایی کمک بیشتری کند.