به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) با مشارکت ادارات کتابخانه‌های عمومی‌تهران، البرز، مرکزی و قم نشست تخصصی نقد و بررسی کتاب «ریزش خواص در حکومت امیرمومنان علیه‌السلام؛ بررسی عوامل لغزش ۶۶ تن از خواص در حکومت علوی» با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین جواد سلیمانی امیری نویسنده کتاب و پژوهشگر تاریخ اسلام، سعید طاووسی، پژوهشگر تاریخ اسلام و عضو هیئت علمی‌دانشگاه علامه طباطبایی و حجت‌الاسلام سبحانی صدری نویسنده و پژوهشگر صبح امروز برگزار شد.

همچنین در این نشست حجت الاسلام والمسلمین سیدسجاد موسوی، امام جمعه نظرآباد، ملیحه جعفری، استاد دانشگاه آزاد اسلامی‌اراک و محمدعلی نظری کارشناس منابع اداره‌کل کتابخانه‌های عمومی‌استان قم به صورت مجازی درباره کتاب سخن گفتند.

سلیمانی در ابتدای این نشست توضیحاتی را درباره این کتاب ارائه کرد و گفت: این کتاب در یک پروسه چندین ساله نوشته شده و فرایند تکمیلش این گونه بود که ابتدا اسامی‌ کسانی که سوابق درخشانی داشتند و بعد ریزش پیدا کردند را از داخل منابع تاریخی استخراج کردم و رساله‌ای در این‌باره تدوین شد. بعد مشخص شد که اینها جز خواص بودند یا خیر. سپس لغزش‌های آنها و عواملش شناسایی شد. در پایان تلاش بر این بوده که این اثر دارای چهارچوب‌هایی باشد که به اسناد دست اول تاریخی ارجاع داده شود.

این محقق تاریخ اسلام عنوان کرد: تقسیم‌بندی جریان‌ها در کتاب صورت گرفت و اصحاب بر اساس چهار جریان موجود تفکیک شدند. چون اگر می‌خواستیم بر اساس حروف الفبا این کار را انجام دهیم برای مخاطبان خسته کننده بود بنابراین افراد را در چندین جریان قرار دادیم و به این صورت آنها را تفکیک و کارهایشان را بیان کردیم.

سلیمانی گفت: بعد یکسری افراد که در چهار جریان نمی‌گنجیدند بر اساس مشاغلشان تقسیم‌بندی کردیم. از سوی دیگر تلاش کردیم در کتاب مباحث مقدماتی بیان کرده و تعریفی از خواص ارائه دهیم و بگوییم که این خواص کسانی هستند که دارای تحلیل خاص و نفوذ در جامعه هستند و همچنین اهمیت خواص را در کتاب‌های جامعه شناسی بررسی کردیم و ارتباط آن را با این افراد شرح دادیم.

او با بیان اینکه از سوی دیگر ویژگی‌های شخصیتی این افراد استخراج شد یادآور شد: در آثار شهید مطهری نکاتی را در این‌باره یافتیم که ویژگی‌هایی از سوی توده به خواص و برعکس تسری می‌یابد و اینطور نیست که فقط خواص به توده جهت دهند بنابراین ما به این نکته نیز در کتاب توجه داشتیم.

این محقق عنوان کرد: بعد مشخص کردیم که چطور افراد معمولی جز چهره‌های جهان اسلام مطرح شدند و به طور مثال به دلیل شغلشان کاتب وحی و ... در جهان اسلام شهره شدند. سهم خواص هم در تضعیف حکومت امیرالمومنین بررسی شد؛ اینکه آیا جنگ‌ها باعث فروپاشی شد؟ یا مساله تقسیم مساوی بیت المال، فتنه‌ها .... بعد دیدم با توجه به دوره‌ پیامبر این دو عامل نیست و متوجه شدیم فتنه‌های خواص به حکومت امیر المومنین صدمه بسیار زده است بنابراین تک تک افراد سوابق و لغزششان در کتاب مورد بررسی قرار گرفته است.

او با اشاره به اینکه این کتاب ماحصل ده سال پژوهش در کنار سایر فعالیت‌هایش است افزود: بعد از رحلت امام خمینی جامعه دچار انحرافاتی شده و مشکلات مختلفی در جامعه ما به وجود آمده که با خط امام و ولایت نمی‌خواند. بعد از اینکه مقام معظم رهبری بحث خواص را مطرح کردند و به انحراف خواص اشاره کردند این برایم انگیزه شده و با توجه به اینکه در رشته تاریخ کار می‌کردم روی این موضوع متمرکز شدم و تلاش کردم ببینم که عوامل، انگیزه‌ها، پیامدها و ... ریزش خواص در صدر اسلام با توجه به شباهت این دو جامعه با هم چه بوده است.

فرازهایی از زندگی یاران امیرالومنین
جعفری استاد دانشگاه اراک بعد از مولف، درباره این کتاب به ایراد سخن پرداخت و بیان کرد: این کتاب یک بحث تاریخی است که فرازهایی از زندگی یاران امیرالومنین که د رواقع با او یار نبودند را با قلمی‌بسیار روان و جذاب به نگارش درآورده است.
 
او در نقد کتاب بیان کرد: با توجه به اینکه کتاب به چاپ چهارم رسیده است، وجود غلط‌های نگارشی و املایی از ارزش آن کم می‌کند. همچنین در بخش رفرنس‌دهی بهتر بود معانی برخی از واژه‌ها یا ترجمه فارسی آن‌ها برای فهم بهتر مخاطب عام وجود می‌داشت.
 
او ضمن اشاره به اینکه استفاده غلط از علائم نگارشی در کتاب، درک درست مخاطب از معنی و حوادث را دچار اختلال می‌کند ادامه داد: در بحث استراتژی سخن و اندیشه نیز، ما ابتدا تصمیم‌گیری می‌کنیم و بعد تصمیم‌سازی می‌کنیم که لازم است جای این دو در کتاب عوض شود.
 
در ادامه این برنامه طاووسی مسرور به ایراد سخن پرداخت و گفت: محقق در نگارش کتابی که قرار است در امر پژوهشی نیز از آن استفاده کند باید از بهترین چاپ کتاب‌هایی که به عنوان منبع استفاده کرده است، بهره ببرد.
 
او ادامه داد: عنوان ریزش خواص برای محتوای داخل کتاب، عنوان درستی نیست. زیرا ریزش به این معناست که کسی از پیروان حق و ثابت‌قدم بوده اما به یکباره از پیرو بودن خارج می‌شود و بیرون می‌زند و اکنون دیگر از پیروان نیست. اما تمام افرادی که در این کتاب از آنها نام برده شده به عنوان کسانی که در زمان امیرالمومنین ریزش کردند، به عنوان مثال سعدبن ابی وقاص، قبل از آن زمان دچار ریزش شده بودند. 

وی با بیان اینکه این کتاب حاصل دغدغه است و حاصل نگاه پروژه‌ای نیست بیان کرد: بهتر بود مولف علاوه بر خواصی که ریزش داشتند خواصی که منحرف نشدند را هم بررسی می‌کرد تا مخاطب بداند چند نفر بودند که وفادار ماندند و دنیا را به آخرت ترجیح ندادند و نسبت خواص ثابت‌قدم را با خواصی که ریزش داشتند مقایسه می‌کردند.
 
استاد دانشگاه علامه طباطبایی همچنین به واژه‌های کاربردی در کتاب مثل پیامبر اسلام و رسول اسلام انتقاد کرد و گفت: اینها تعابیر مستشرقین است و در ادبیات دینی ما و در قرآن و روایات از واژه‌های رسول‌الله یا پیامبر اعظم استفاده شده است.
 
او با اشاره به ویژگی‌های مثبت کتاب و اینکه مولف در مقدمه مخاطب را در فضای کامل کتاب قرار می‌دهد بیان کرد: کار خوبی که در این کتاب انجام شده است منابعی است که مولف در ذکر شرح حال افراد به آنها ارجاع داده است. اما نکته اینجاست که این ارجاعات برای عوام مفید است و بهتر بود به مقالات و کتاب‌های بیشتری ارجاع داده میشد تا به مخاطب خاص کمک بیشتری شود.

طاووسی مسرور با بیان اینکه اسم اشهر افراد باید درست آورده شود گفت: از سوی دیگر ما با توجه به مطالب کتاب نمی‌توانیم بگوییم اگر این خواص لغزش نمی‌کردند حکومت پابرجا می‌ماند. درباره عوامل لغزش مباحث خوبی طرح شده اما کافی نیست به طور مثال در منبع دیگری در این باره به عواملی چون مشکل قتل عثمان، مشکل اصرار بر عدالت نژادی، انحراف دینی، انحراف اجتماعی و ... اشاره شده و برایش مصادیق طرح شده است. بنابراین بهتر بود شما هم از عوامل این استفاده می‌کردید.

او افزود: در زمان پیامبر هم اگرچه جنگ بوده اما با جنگ‌های زمان امیرالمومنین فرق داشته و جنگ‌های حکومت حضرت کشته‌های بسیار زیادی داشته و اساسا با غزوه‌های پیامبر قابل مقایسه نیست. حتی در برخی غزوات چهار یا پنج نفر ذکر می‌شود.

این استاد دانشگاه با اشاره به نقل قول‌های تاریخی از اعتراضات برخی اشخاص مانند طلحه و زبیر به امام گفت: حتی در آن دوره از فامیل حضرت هم مانند عقیل اعتراضاتی داستند و بحث عدالت نژادی هم بود. پس این‌ها را نمی‌شود با زمان رسول مقایسه کرد.

طاووسی مسرور با بیان اینکه استناد به نهج الفصاحه را در کتاب نمی‌پسندد یادآور شد: شما باید به منابع اصلی استناد می‌دادید. نهج الفصاحه اصلا معلوم نیست و ترجیح است که از الفاظ فارسی در کتاب استفاده شود. شما هرچه بتوانید به مخاطب کمک کنید بهتر است. در صفحه 316 کتاب نام شهری آورده شده که می‌شود در ارجاعات بیشتر درباره آن شرح داده شود. 

نقش مهم خواص در همراهی حکومت‌ها
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام سیدسجاد موسوی امام جمعه نظرآباد اظهار کرد: این کتاب یکی از کتاب‌های مورد نیاز امروز جامعه ماست زیرا خواص همیشه نقش مهمی‌ در همراهی حکومت‌های زمان خود در تاریخ داشته‌اند.

او از قلم روان و ساده کتاب که هم خواص و هم عوام می‌توانند از آن بهره‌ببرند، دسته‌بندی خوب مباحث در بحث خواص، سیر منطقی بحث چه در زمان پیامبر و چه درباره ریزش خواص و جامع‌نگری از بحث خواص، به عنوان ویژگی‌های مثبت کتاب یاد کرد.

او با بیان اینکه در سایر کتاب‌ها به گونه‌ای بحث می‌شود که عوام تاثیرگذار بوده‌اند اما در این کتاب به خواص نقش مهمی‌داده شده است اظهار کرد: در این کتاب با نکته‌ای مواجه می‌شویم که به قدرت، ثروت، و شهرت به عنوان عوامل ریزش از حکومت امیرالمونین اشاره می‌شود.

وی با اشاره به اینکه این کتاب می‌تواند هم برای عوام و هم خواص مفید باشد، گفت: در حکومت دینی خواص به دو دسته تقسیم می‌شوند، یا طرفدار حق هستند یا باطل و ساکتین اینجا معنایی ندارد. زیرا وقتی حق و باطلی در میان است یا باید با حق همراهی کرد یا آن را انکار کرد. عموم جامعه با تاریخ اسلام ارتباط نمی‌گیرند
حجت‌الاسلام سبحانی صدر سخنران دیگر این نشست بود که در ابتدای سخنان خود بیان کرد: زاویه نگاه کتاب به مساله زاویه خوبی بود و فرآیند رویش خواص در صدر اسلام را به خوبی بیان کرده است. و اینکه بیان می‌کند سهم خواص در تضعیف حکومت امام علی(ع)، چقدر بوده است از نکات برجسته کتاب محسوب می‌شود.

او همچنین اظهار کرد: کتاب در پرداختن به خواص جامع و مانع نیست و می‌توان افرادی را به این لیست اضافه کرد که هم جزو خواص باشند و هم دچار ریزش شده باشند.

سبحانی گفت: پرداختن به تاریخ و حوادث آن در صدر اسلام برای مخاطب امروز خیلی جذاب نیست اما پرداختن به رجال و شخصیت‌شناسی‌ها در جذب مخاطب خیلی کمک‌کننده است.

او در اشاره به نکات ویرایشی و ویراستاری اظهار کرد: کتاب ویراستار ندارد و بخش عمده اشکالاتی که به این کتاب وارد می‌شود اشکالات ویراستاری است اما نکته قابل ذکر و مهم این است که بهتر بود مولف در مواجهه با تاریخ اسلام از واژگان سیاسی و اجتماعی روز در این کتاب استفاده می‌کرد.

او در ادامه بیان کرد: توده عموم جامعه ما با تاریخ اسلام ارتباط نمی‌گیرند زیرا واژگان کاربردی ما در نگارش تاریخ اسلام تغییری نکرده است درحالیکه باید از واژه‌هایی که ذهن عوام و ذهن مخاطب امروز با‌ آن آشناست استفاده شود و ادبیات نگارشی کتاب به روز شود.

او در انتها بیان کرد: مساله اقتدار مساله دیگری است که از سوی مولف در این کتاب زیر سوال رفته است و این موضوع می‌تواند توانایی اسلام در حکومت را زیر سوال ببرد. این در حالی است که دموکراسی به شکل واقعی آن در زمان امام علی(ع)، رخ داد و حکومتی بود که سقوط نکرد،  بلکه با ترور حاکم آن یعنی امیرالمومنین به پایان رسید.

محمد علی نظری در بخش دیگری از این نشست طی سخنانی گفت: موضوع کتاب کار یک آدم تاریخدان نیست هر چند نخستین کسی که خودش را در قبال این قضیه مسئول می‌داند کسی است که کار تاریخی می‌کند.

او افزود: نشر معارف تخصصی است و مخاطب آن عموما دانشجویان است و تلاش می‌کند موضوعات تخصصی را یک رنگ و بومی‌عمومی‌بدهد از این جهت موضوع کتاب با این هدف ناشر سنخیت دارد اما عنوانی که برای کتاب انتخاب شده متناسب با طبقه بندی کتاب نیست.
 
به گفته نظری، مخاطب کتاب قاعدتا باید افراد جامعه باشند که به این موضوعات علاقه دارند و ضرورت آن را حس می‌کنند اما مولف گویا تاکید روی این ندارد که برای مخاطب عام کتاب را نوشته یا خاص. این بینابین حرکت کردن و معین نشدن مخاطب هدف به کتاب صدمه زده و آن را دچار چالش کرده است.

او عنوان کرد: گاهی ادبیات توسط افراد سیاسی جعل می‌شود و با تاریخ پیوند می‌خورد حال ما می‌خواهیم با بازبینی تاریخ این مفاهیم را دوباره بازسازی کنیم در حالیکه برای بررسی پدیده تاریخی این روش علمی‌ نیست بنابراین درست است که کتاب از یک مساله تاریخی صحبت می‌کند اما پرداختنش تاریخی نیست و در طبقه کتاب‌های علوم اجتماعی و تربیتی قرار می‌گیرد.

او افزود: این موقعیت بینابینی علم تاریخ با رشته‌های دیگر است. بنابراین این ابهام به صورت فرامتنی در این اثر وجود دارد. این مانند موضعی است که در اقتصاد اسلامی‌ یا ... داریم.
 
او با طرح این سوال که تاریخ به چه کار ما می‌آید گفت: ما موضع مشخصی نداریم که بر اساس چه موضعی می‌خواهیم به پدیده تاریخی بپردازیم و قطعا پاسخ به این سوال در پرداخت به رویکرد تاریخی که این کتاب دارد مهم است. من به عنوان یک مخاطب عام برایم مشخص نشد که عوامل ریزش اشخاص یا به طور مثال خواص چه بوده است.
 
پاسخ به منتقدان
سلیمانی در انتهای این نشست درباره برخی نکات مطرح شده درباره کتاب توضیح داد: درباره عناوین تشریفی کتاب باید بگویم این عناوین در سبک علمی‌کار خوبی نیست ولی برخی از این عناوین برای فردی علم شده است و می‌توان آن را حذف کرد.

او درباره مطالب محتوایی هم اظهار کرد: بیان شد لفظ ریزش درست نیست چون قبل از حکومت حضرت برخی اصحاب ریزش داشتند اما ما در توضیح کتاب آوردیم که می‌خواهیم افرادی را بررسی کنیم که در دوره ای سوابق درخشان داشتند اما برخی قبل و برخی بعد از حکومت حضرت لغزش داشتند ما در تعریف کتاب خودمان را محدود به یک دوره نکردیم و در توضیحات آن را شرح دادیم.

او گفت: درباره عوامل فروپاشی معتقدم می‌توان فرضیات دیگری را مطرح کرد اما در جمع بندی نظرم این است که انحرافات دینی را خواص پدید می‌آوردند و بنابراین آنها را می‌شود مطرح کرد.
 
سلیمانی گفت: حکومتی ممکن است ساقط شود اما به عنوان یک جریان همچنان قدرت داشته باشد. مارکسیسم همین الان هم تدریس می‌شود و اقتدارش را دارد بنابراین امیر المومنین حکومت ایشان آن زمانی هم که شمشیر خورد یا در جنگ صفین هم ایشان اقتدار داشت و ابهت داشت آنهایی که نمی‌آمدند ضعیف بودند.

این محقق تاریخ افزود: من در کتابم اقتدار را معنا کردم و گفتم یکی از عوامل ایجاد اقتدار ایجاد پشتوانه مردمی‌است این پشتوانه اول بود و اگر کسی بگوید قدرت حکومت حضرت از بین نرفت درست است و این نظر من هم هست.

او درباره کتبی که منتسب به برخی افراد در این اثر آورده شده شرح داد: درباره برخی از نویسنده‌های مورد ارجاع در این کتاب حرف و حدیث است اما تا زمانی که در مجامع علمی‌از حالت اختلافی خارج نشده و مشخص شده این مال آن فرد نیست می‌شود به آن ارجاع داد در غیر این صورت می‌توان از آن استفاده کرد. برخی از این آثار مشخص است که عالمی‌آن را نوشته است حتی اگر آن نویسنده مشهور نباشد بنابراین می‌توان به طور مثال به مسعودی ارجاع داد. اما یکسری از انتساب‌ها را قبول دارم که می‌شود آنها را نادیده گرفت.

او گفت: ما می‌خواهیم ببینیم آیا کتابی در حوزه تخصصی خودش علمی‌ است یا نه باید در همان حوزه ببینیم ما کتاب تاریخی برای عبرت آموزی جامعه امروز نوشتیم مورخی که دغدغه اش این است که با آثارش برای جامعه خود عبرت ایجاد کند باید این را با روش علمی‌ در کتابش بررسی کند. من در این کتاب در مساله گزینش اطلاعات و در داوری که دو رکن اصلی است آیا درست عمل کردم یا نه؟ بنابراین باید مصادیق را در کتاب را بررسی کنید و ببینید آیا داوری درست بوده یا خیر؟