به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در لرستان، تظاهرات ۱۹ دی مردم قم که در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران با عنوان «قیام خونین مردم قم» شناخته می‌شود، شامل چند روز تظاهرات اعتراضی نسبت به چاپ مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه اطلاعات است که نقطه اوج آن در روز ۱۹ دی ۱۳۵۶ بود. این تظاهرات را بسیاری سرآغاز اعتراضاتی می‌دانند که در بهمن سال ۱۳۵۷ به سرنگونی نظام پهلوی و پایان سلطنت آن در ایران انجامید.

برای آشنایی بیشتر با این قیام سراغ حجت‌الاسلام مصطفی تیموری پژوهشگر و نویسنده خرم‌آبادی رفتیم که تا کنون بیش از 50 اثر در زمینه اشاعه فرهنگ دینی، دفاع مقدس و فرهنگ بومی به چاپ رسانده که از جمله این آثار می‌توان به کتاب‌های زیر اشاره کرد: خُلق سلیمانی، از حجره تا سنگر، پرسش‌های فقهی، آفتاب هستی، دُخت آفتاب، زورق معرفت، خُلق فاطمی، رویاهای ملکوتی، خاطرات چند سطری، روزهای روشن، مساجد انقلابی، شمیم مهر، غریب طوس، قاسم شهدا، حجره‌های پرفروغ، افلاکیان سرخ‌کوه، ستاره‌های خاکی، سجاده‌های خونی، خاکریز خاطره‌ها و قاسم شهدا.

این مصاحبه در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد.
 
لطفاً درباره قیام 19 دی و چگونگی شکل‌گیری آن برایمان بگویید.

ما زنده به آنیم که آرام نگیریم 
موجیم که آسودگی ما عدم ماست
قبل از اینکه عرایضم را شروع کنم، ذکر این نکته مهم است که بدانیم انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (رحمت‌الله علیه) اوج تمام انقلاب‌ها و جنبش‌های شیعی در طول تاریخ تشیع است و همین نکته می‌تواند مهمترین دلیل برای بررسی رویدادهای انقلاب باشد. اما تظاهرات 19 دی قم به عنوان قیام خونین مردم قم شناخته می‌شود، شامل چند روز تظاهرات اعتراضی نسبت به چاپ مقاله‌ای در روزنامه اطلاعات است که نقطه اوج آن در روز 19 دی 1356 بود. این قیام موجب شهادت جمعی از مردم قم شد و می‌توان گفت دومین حرکت سیاسی و اثرگذار در تاریخ انقلاب بعد از قیام 15 خرداد 42 بود.

 

19 دی از زبان عناصر خارجی چگونه مورد بررسی قرار گرفته است؟

در این راستا می‌توان به یادداشت‌های سفیر انگلیس و نقل مطالب سفارت آمریکا اشاره کرد که هر دو برای تحلیل این رخداد مهم هستند و هر یک از تحلیل‌گران انقلاب حماسه 19 دی را به شکلی مورد بررسی قرار داده‌اند اما سفیر انگلیس در یادداشت‌های‌خود این حرکت حکومت پهلوی را یک حماقت معرفی کرده است. این نوع معرفی کردن حکومت می‌توان حاصل این امور باشد.

اول: هیئت حاکمه به این نتیجه رسیده بودند که ماندنی نیستند با وجود موج سراسری در کشور و توجه  عموم را به امام و انقلاب
دوم: وعده‌ و وعیدهای توخالی اجانب آنان را بر این داشت با نشر این مقاله تیر خلاص خود را آزمایش کنند. 
سوم: نشر این مقاله نشانه سردرگمی هیئت حاکمه در راستای مدیریت بحران است. زیرا هیچ تحلیلگر نشر این مقاله و مطالبی از این دست را در آن شرایط حساس جایز نمی‌داند لذا می‌توان نشر این مقاله را دلیلی بر تزلزل اساسی در حکومت پهلوی و نداشتن قدرت تصمیم‌گیری درست دانست.

«آنتونی پارسونز» سفیر انگلیس در ایران، وقایعی را که منجر به حماسه 19 دی شد، برخاسته از حماقت رژیم پهلوی می‌داند و می‌گوید: «چند روز پس از عزیمت کارتر از ایران، دولت ناخواسته فتیله باروتی را که به انفجاری بزرگ منجر شد روشن کرد، انفجاری که یک سال بعد سلطنت پهلوی و همه مظاهرش را سرنگون ساخت. چند وقتی بود که حکومتیان از تأثیر مخرب نوارهای سخنرانی [امام] خمینی بر ذهن عامه نگران شده بودند. در اوایل ژانویه، تصمیم گرفته شد که [امام] خمینی بی‌اعتبار شود، خیلی‌ها فکر می‌کنند که این یک تصمیم‌گیری شخصی توسط داریوش همایون، وزیر اطلاعات بود اما با توجه به ساختار سلسله مراتبی حکومت پهلوی، این تصمیم می‌توانست مربوط به شاه، ساواك و یا کل کابینه باشد اما همین قدر کافی است که گفته شود، روشی که برای این کار انتخاب شد، به یک حماقت بزرگ شبیه بود.»

سفارت آمریکا ضمن گزارش خود 19 دی را عامل انسجام نیروهای انقلابی دانسته است و ذکر این نکته نشان‌دهنده اهمیت قیام 19 دی می‌باشد. سفارت آمریکا در ایران به واشنگتن نوشته است: «در دو هفته گذشته به خصوص به دنبال وقایع 19 دی قم نقطه‌نظرهای جناح مخالف مذهبی روشن‌تر شده است... واقعه قم باعث شد که شخصیت‌های مذهبی به شرایط سازمانی خود بیشتر دقیق شوند. ساخت پراکنده و همه گیر مذهبی ایران را شاید بتوان تنها منطقه مناسب برای فعالیت یک گروه مخالف در یک شبکه سراسری مملکت دانست...  اگر وقایعی در رابطه با جامعه مذهبی چون آتش گشودن بر روی راهپیمایان اتفاق بیفتد، علایق مذهبی، نیروی انسانی عظیمی را برای انجام تظاهرات فراهم خواهد نمود.»
 
هدف و موضوع این مقاله چه بود که این سر و صداها را در پی داشت؟

شهادت مشکوك و ناگهانی آیت‌الله سید مصطفی خمینی فرزند بزرگ امام خمینی (ره) در اواخر آبان سال 1356 سبب شد مردم حول شخصیت امام و روحانیت بیشتر جمع شوند و نسبت به دستگاه ظالم پهلوی بیشتر حساسیت به خرج بدهند، برگزاری مجالس ختم حاج آقا مصطفی در اقصی نقاط کشور از جمله خرم‌آباد نیز یکی از عوامل تحریک انقلابیون علیه حکومت وقت شد و رژیم ستم‌شاهی را مرعوب خود کرد. آنها فکر بیداری ملت و هماهنگی آنان با امام را تا به این اندازه شاید پیش‌بینی نمی‌کردند. همین امر سبب شد به ساحت امام خمینی (ره) در طی یک مقاله مورخه 19 دی 1356 در روزنامه اطلاعات انتشار دهند؛ مقاله‌ای با نویسنده‌ای مستعار به نام احمد رشیدی مطلق که سرتا سر اهانت و جسارت به امام بود. انتظار ناشران این مقاله تضعیف جایگاه و نقش امام در جامعه بود اما به راستی:
چراغی را که ایزد برفروزد 
هر آن کس پف کند ریشش بسوزد 
روز دوشنبه 19 دی طلاب و مردم قم با تعطیل نمودن درس و کار و کسب و اجتماع در میدان آستانه به  تظاهرات پرداختند و ماموران نیز در بعد از ظهر با شلیک مستقیم مردم را به خاك و خون کشیدند.
  
ویژگی‌های قیام 19 دی از نظر شما کدام‌اند؟

مقاله مذکور در روزنامه اطلاعات موجب واکنش مردم در تمام ایران شد. اما یک شهر که واکنش آنها سریع‌تر و چشم‌گیرتر بود شهر مقدس قم بود و همین سرعت واکنش قیام آنها را ماندگار کرد می‌توان ویژگی قیام 19 دی شهر قم را امور زیر دانست:
یک: به موقع اقدام نمودن مردم و روحانیت نسبت به هتاکی مقاله منتشرشده در روزنامه اطلاعات.
پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی در یادداشتی نوشته است: انتشار مقاله توهین‌آمیز در روزنامه اطلاعات قبل از هر جا با واکنش خشم‌آلود مردم قم روبه‌رو شد. با وجود اینکه هنوز روزنامه به قم نرسیده بود، ولی خبر آن در قم پخش شده بود. به همین خاطر عصر شنبه، 17 دی ماه 56 که کامیون حامل روزنامه وارد شهر قم شد، عده کثیری از مردم بدان هجوم بردند و در لحظه‌ای روزنامه‌ها را به آتش کشیدند.



دوم: همراهی بسیار خوب مردم با روحانیت و رفتن مقابل منزل علماء و کسب تکلیف از آنها آن روز بیوت آیات میرزا‌ هاشم آملی، علامه طباطبایی، یزدی، مکارم شیرازی، وحید خراسانی، مشکینی و نوری همدانی مملو از جمعیتی بود که ظلم و ستم واهانت حکومت پهلوی را نمی‌توانستند تحمل کنند.

سوم: جدی بودن مردم و علماء در برخورد با این اندیشه الحادی استکباری در تاریخ انقلاب ذکر شده‌ است مردم و علما صبح روز هجدهم دی ماه به سمت منزل آیت‌الله گلپایگانی حرکت کردند. خیلی زود محوطه درونی و بیرونی منزل ایشان از جمعیت پر شد. آیت‌اللّه گلپایگانی با چهره‌ای غمگین و افسرده وارد می‌شوند. پس از اینکه ایشان آیه استرجاع (انا لله و انا الیه راجعون) را می‌خواند، بغض مردم می‌ترکد و صدای گریه از هر سو بلند می‌شود. آیت‌اللّه گلپایگانی ادامه می‌دهند: «ما هم از وارد شدن این ضایعه بزرگ بر جامعه روحانیت و بر فقه و اجتهاد خبردار شدیم. این‌ها اشتباه می‌کنند‌؛ این‌ها فکر نکنند، ما دیگر سکوت کرده‌ایم و چیزی نخواهیم گفت و دست بر می‌داریم. این‌ها باید بدانند که اگر سر نیزه را حتی به زیر گلوی ما بگذارند، ما حرفمان را می‌زنیم.»
چهارم: نشر حداکثری در شهرها و نقاط مختلف کشور؛ تبلیغ و بیدارگری شبکه‌ای روحانیت در کل کشور که موجب پر حرارت شدن انقلاب را فراهم کرد.
 
تعداد شهدای و جانبازان 19 دی معلوم است؟

هرچند این قیام تا آخر شب ادامه داشته و هرکس به شکلی مورد هجوم نیروهای رژیم قرار گرفته است و از طرفی اسناد که به شدت مورد سانسور عوامل ساواك بوده است، اما برای محققین تاریخ انقلاب به درستی تعداد شهدا و مجروحین و آسیب‌دیدگان معلوم نیست. آیت‌الله گلپایگانی در نامه خود به آیت‌الله خوانساری که یک روز پس از حادثه نوشت، بر این نکته تأکید کرده است: «مأموران دولت به جای توجه به اعتراضی صحیح و منطقی آقایان طلاب و مردم بی دفاع، اعمالی که در تمام جوامع بشری محکوم است مرتکب و با اسلحه گرم با آنها روبرو شدند و عده‌ای بی‌گناه را به قتل رسانده و جمع زیادی را مجروح و مصدوم نمودند». ساواك نیز در گزارشی تعداد تظاهرکنندگان در این روز را حدود 10 هزار نفر از طلاب علوم دینی و متعصبین مذهبی برشمرد و نتیجه درگیری را شش نفر شهید و 92 نفر مجروح اعالم کرده است. ساواك در اسناد خود تنها به نام برخی از شهدا اشاره کرد که از آن جمله می‌توان به طلبه شهید محمدرضا انصاری، شهید حیدر رضایی 13 ساله، طلبه شهید مرتضی شریفی، علی‌اصغر خمسه‌ای، طلبه شهید علی‌اصغر ناصری و شهید غلام‌رضا همراهی اشاره کرد. اما آنتونی پارسونز سفیر انگلیس به نقل از مخالفین حکومت پهلوی شهدا را 100 نفر  دانسته است.
  
آقای تیموری اگر از شاهدان آن روز چیزی نوشته و موجود است، برایمان بگوئید.

نکته‌ها و مصاحبه‌های زیبایی درباره قیام 19 دی ضبط و ثبت شده است. اما درباره حال و هوای آن روز شهر قم را چنین گفته‌اند: تنها چیزی که در منطقه درگیری به چشم می‌خورد عبا، عمامه و کفش‌هایی بود که از روحانیان و مردم به جا مانده و آغشته به خون بود. مردم به خیابان‌های اطراف رفته، این شعار را سر می‌دادند از جان خود گذشتیم، با خون خود نوشتیم، یا مرگ یا خمینی.»



محمد شجاعی یکی از طلاب فعال در قیام 19 دیماه می‌گوید: «حدود ساعت 11 و 30 دقیقه صبح بود که وارد خیابان چهارمردان شدیم، لحظه به لحظه بر تعداد جمعیت افزوده می‌شد که ناگهان گاردهای شهربانی جلوی ما ظاهر شدند. در این هنگام رئیس شهربانی به نام جوادی به راننده ماشین گریدری که آنجا حضور داشت دستور حرکت به روی مردم را صادر کرد. او هم به سرعت به سوی جمعیت حرکت کرد و مردم نیز با عجله برگشتند و به علت کثرت جمعیت روی هم ریختند. راننده گریدر با یک عقب و جلو کردن مجدد، دوباره به سوی جمعیت هجوم برد و قبل از رسیدن به مردم ترمز کرد و جمعیت دوباره به روی هم افتادند. این عمل چندبار تکرار شد.  گروهی از مردم به خاطر ترس از گریدر، زیر ماشین‌های پارك شده، دراز کشیده بودند. گروهی از مردم نیز به وسیله باتوم مجروح شدند.