خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ محمد آسیابانی: در نخستین گفت‌وگو از مجموعه «مروری بر هنر تعزیه در کتاب های ایران» مطرح شد که تعزیه هنر توده‌ها بود و بر این اساس خواص جامعه ــ از جمله مورخان، فیلسوفان و فقیهان ــ نسبت به آن نظر خوشی نداشتند. اعتقادات اکثر ایرانیان، به‌ویژه از دوران صفویه به بعد بر مذهب حقه شیعه استوار بوده و برای آن‌که زندگی‌شان منافاتی با شرع مقدس اسلام نداشته باشد، درباره اکثر برنامه‌های زندگی به فقها مراجعه می‌کردند.
از زمان قوام هنر و آیین نمایشی تعزیه، فعالان این عرصه برای جلوگیری از غیرشرعی شدن کارشان از فقها استفتا می‌کردند. در فقه شیعه برعکس دیگر مذاهب، باب اجتهاد باز است و همین مساله نیز باعث شد تا فقها درباره هنر تعزیه اظهار نظر کرده و موافقت یا مخالفت خود با اجرای آن را بیان کنند.
درباره حضور تعزیه در کتاب‌های فقهی (یا توضیح المسائل‌ها) و دستاوردهای این حضور، با مسلم نادعلی زاده به گفت‌وگو نشستیم. با پژوهش و نگارش نادعلی زاده در سال 1391 کتاب «شبیه از نگاه فقیه» با نام فرعی «تعزیه در آرای فقیهان و عالمان شیعه» منتشر شد. برای مطالعه فایل pdf صفحات نخستین این کتاب به این نشانی بروید.
شما تحقیقات بسیاری بر فتاوای فقیهان درباره هنر تعزیه داشتید که منجر به انتشار کتاب «شبیه از نگاه فقیه» شد. در این کتاب آرای فقها از منظر تاریخی چه دوره‌ای را دربر می‌گیرد؟
در این کتاب آرای فقهی 131 فقیه درباره آیین نمایشی تعزیه از مرحوم محمدباقر اصفهانی معروف به وحید بهبهانی تا آرای فقهای معاصر مطرح شده است. وحید بهبهانی از بزرگترین علما و فقهای اواخر دوران صفویان بود. او یکی از نخستین کسانی است که در کتاب فقهی‌اش درباره تعزیه فتاوایی صادر کرده است. بر همین اساس می‌توان دوران تکوین و قوام هنر آیینی‌ــ‌نمایشی تعزیه را از همین دوران زندگی شیخ وحید بهبهانی دانست. وقتی تا پیش از این دوران، در هیچ دوران دیگری در کتاب‌های فقها حکمی درباره تعزیه وجود ندارد، می‌توان به قرائنی دریافت که پیش از این تعزیه به شکل کنونی آن رواج نداشته است. به‌هرحال ایرانیان شیعی مذهب ــ از جمله فعالان تعزیه که هدف مقدسی برای خود در نظر داشتند ــ برای شرعی بودن کارهایشان مدام به فقها مراجعه می‌کردند و عدم مراجعه آنها برای استفتا درباره تعزیه، نشان از نبودن تعزیه به شکل کنونی آن است. البته برخی آیین‌ها و نمایش‌های صامت شبیه به تعزیه از دوران آل‌بویه به بعد رواج پیدا کرده است، اما تعزیه به شکل کنونی آن قدمتی در حدود 400 سال دارد.
و این قدمت را شما از روی کهن‌ترین کتابی فقهی که درباره تعزیه در آن فتوایی وجود دارد، پیدا کردید؟
بله. قدیمی‌ترین کتاب فقهی که درباره تعزیه حکمی صادر کرده، مربوط به 350 سال قبل است. این تفاوت 50 ساله نیز دوران بین سال‌های آغازین رواج تعزیه تا زمان تثبیت آن بین مردم است. یعنی زمانی که مردم شناختی نسبی به تعزیه پیدا کرده و لزوم پرسیدن درباره موافقت یا مخالفت شرع مقدس با آن را حس می‌کردند. حتی برخی نظریه‌پردازان تاریخ نمایش بنیانگذار تعزیه به شکل کنونی آن را علامه مجلسی می‌دانند، که البته درباره این ادعا سندهای قوی وجود ندارد. در این بین تنها چیزی که به‌یقین می‌توان گفت این است که تعزیه به شکل کنونی آن از اواخر دوران صفویه آغاز شده و در دوره قاجار به اوج خود می‌رسد.
نسبت تعزیه با علم فقه در دوران‌های مختلف چگونه بوده است؟
مردم ایران در تمام اعمال و کنش‌های خود در زندگی، مدام به این مساله توجه دارند که کاری خلاف شرع انجام ندهند. به همین دلیل از قدیم رسم بر این بود که تعزیه‌خوان‌ها و دیگر فعالان این عرصه برای مطابقت کامل کارشان با شرع به فقها رجوع کنند. این استفتا از فقیهان درباره تعزیه همیشه بوده است، تا این‌که در سال‌های ابتدایی پس از انقلاب در برخی شهرستان‌ها و روستاها چالش‌هایی در این زمینه درگرفت که باعث شد طیفی از روحانیون تعزیه را مورد مخالفت و بایکوت قرار دادند.
این موضوع برای مردمی که سال‌های سال در ایام تاسوعا و عاشورا شاهد تعزیه بوده و همراه با آن نوحه‌ها کرده و گریسته بودند، بسیار شبهه برانگیز بود. به همین دلیل عده‌ای از پژوهشگران دلسوز تصمیم گرفتند درباره مباحث فقهی تعزیه تحقیق و پژوهش کنند.
این پژوهش‌ها به انتشار کتاب تخصصی در این موضوع ختم شد؟
صادق همایونی در کتاب «تعزیه در ایران» فصلی را به طرح این مسائل اختصاص داد و نظرات فقها را درج کرد. پس از این کتاب، سیدحسین معتمدی کاشانی نیز در یکی از مجلدات کتاب مفصل و هفت جلدی «عزاداری سنتی شیعیان در ایران و کشورهای اسلامی» به مباحث فقهی تعزیه اشاره و آرای فقها در این مباحث را مورد بررسی و تحلیل قرار داد. چند مقاله نیز در این موضوع در برخی نشریات منتشر شد. پس از این انتشار این کتاب‌ها و مقاله‌ها بود که من تصمیم به پژوهش در این موضوع گرفتم که به انتشار کتاب «شبیه از نگاه فقیه» ختم شد. البته پیش از کار روی این کتاب، در پایان‌نامه تحصیلی‌ام در مقطع کارشناسی ارشد با عنوان «تعزیه به مثابه ارتباطات آیینی شیعه در ایران» یک فصل را نیز به بررسی نظریه‌های فقهی درباره تعزیه اختصاص داده بودم. در نهایت باید بیان کنم که «شبیه از نگاه فقیه» نخستین و تاکنون تنها اثر مستقلی است که تماما به نظریات فقهی علما و فقهای بزرگ شیعه درباره هنر تعزیه اختصاص دارد.
آیا فتاوای فقها درباره تعزیه را می‌توان به دیگر هنرهای نمایشی نیز به‌کار برد؟
بله. به عنوان مثال اگر کارگردانی قصد دارد یک فیلم سینمایی یا یک سریال تلویزیونی درباره ائمه معصومین (ع) به‌ویژه حضرت سیدالشهدا بسازد، برای آشنایی با استفتائات و نظریه‌های فقهی علما در این مساله، می‌تواند به کتاب «شبیه از نگاه فقیه» رجوع کند. لازم است حتما بیان کنم که عموم فقها با هنر و در اینجا هنرهای نمایشی و تعزیه و موسیقی مخالفتی نکرده‌اند. تنها وجه مخالفت آنها اصلاح مواردی در اجراها بود که به طرقی موجب وهن دین و ائمه می‌شد. امروزه نیز باید برخی تحریفات راه یافته به تعزیه و به‌طور کل عموم آیین‌های عزاداری سید و سالار شهیدان را پالایش و حذف کرد.
درباره مسلم نادعلی زاده
مسلم نادعلی زاده، دارای مدرک دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه امام صادق (ع) است. او همچنین مدرک کارشناسی ارشد خود را نیز در رشته معارف اسلامی، فرهنگ و ارتباطات، از همین دانشگاه دریافت کرد.
«رفرف عشق: مدایح و مراثی اهلبیت اطهار علیهم السلام»، «منتخب گلستان سعدی»، «بچه‌ها بریم کربلا» و «خداوند داد داد» نام شماری از کتاب‌های منتشر شده نادعلی زاده است.
نادعلی زاده همچنین با همکاری عمویش غلامعلی نادعلی زاده، ملقب به ملک‌الشعرای تعزیه ایران و از پیشکسوتان تعزیه‌گردانی، با پژوهش بر نسخه‌های قدیمی تعزیه تعدادی از آنها را با عنوان کلی مجموعه تعزیه‌نامه‌های «این رستخیز عام» منتشر کردند. عناوین تعدادی از کتاب‌های منتشر از این مجموعه به این شرح است: «شهادت حضرت علی اکبر»، «شهادت پسران امام حسین»، «شهادت حربن یزید ریاحی؛ چهار سردار» و «شهادت حضرت ابالفضل».
گفت‌وگوهای قبلی از مجموعه «مروری بر هنر تعزیه در کتاب‌های ایران» خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) را از لینک های زیر مطالعه کنید.
قاسم‌خان: غربی‌ها به کتاب‌های مجموعه عکس تعزیه بیشتر توجه نشان دادند تا ایرانی‌ها!
ناصربخت: منابع تاریخی تعزیه سفرنامه‌های مستشرقان است/ تعزیه هنر توده‌هاست
نظر شما