به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست نقد و بررسی کتاب «نَفَسُ المَهموم» اثر شیخ عباس قمی امروز 24 شهریورماه با حضور محمدرضا سنگری و محمد اسفندیاری در بنیاد دعبل خزاعی برگزار شد.

سنگری در ابتدای این نشست با اشاره به زندگی و آثار شیخ عباس قمی گفت: شیخ عباس قمی 65 اثر دارد که یکی از شاخص‌ترین آثارش کتاب «مفاتیح‌الجنان» است که کمتر خانواده‌ ایرانی وجود دارد که آن را نخوانده باشد. کتاب «نفس‌المهموم» نیز از آثار برجسته شیخ عباس قمی است که نامش برگرفته از روایتی از امام صادق (ع) است.

اسفندیاری با بیان این که نویسنده کتاب، آثاري شناخته شده‌ در جهان عرب و ایران دارد گفت: 100 سال از تاریخ تألیف این کتاب می‌گذرد و از این اثر استقبال شده است. شیخ عباس قمی این کتاب را پیش از کتاب «منتهی الآمال» نوشته است  و از ویژگی‌های اصلی این کتاب توصیفی بودن آن است و کمتر در آن تحلیل و نقد و بررسی دیده می‌شود. حتی نظریه مختار در این کتاب نیست. بدین معنی که نویسنده ضمن ارائه نظریات گوناگون نظریه خودش را بیان نمی‌کند. با این وجود این کتاب خوشخوان است و خواننده را در دست‌انداز نمی‌اندازد و او را با زندگی و مقتل امام ‌حسین (ع) آشنا می‌کند.

وی با اشاره به تفاوت کتاب «اللهوف» سيد بن طاووس و «نفس المهموم» افزود: تفاوت این کتاب با کتاب «نفس المهموم» این است که کتاب شیخ عباس قمی مفصل‌تر از کتاب اوست. همچنین از این کتاب چندین ترجمه ارائه شده که از آن جمله می‌توان به ترجمه آیت‌الله ابوالحسن شعرانی و محمدباقر کمره‌ای اشاره کرد. مترجمان نیز در جامعیت علمی و فضل هیچ کم و کاستی نسبت به شیخ عباس قمی ندارند.

وی «نفس المهموم» را آخرین کتاب از سلسله کتاب‌های کلاسیک مقتل‌نویسی دانست و گفت: بعد از این اثر مقتل‌نویسی و نگاه به امام حسین (ع) تغییر می‌کند و مظلومیت ایشان که تا پیش از این در تمامی کتاب‌های این دوره وجود دارد، رنگ كمتري به خود مي‌گيرد و به جای آن از ایشان به عنوان یک قهرمان حماسه‌ساز یاد می‌شود، چون مسلمانان وارد یک دنیای دیگر می‌شوند. رویارویی مسلمانان با استعمار و حکومت‌های استبدادی موجب می‌شود که حساسیت مسلمانان بیشتر و نگاه به امام حسین (ع) هم متفاوت شود. 

اسفندیاری اضافه کرد: این دو نگاه با یکدیگر متفاوت است چرا که وقتی امام حسین (ع) الگوی مظلومیت می‌شود کارکردش روضه و عزاداری است اما وقتی الگوی جهاد و شهادت شود به عنوان مجاهد شناخته مي‌شود و کارکرد اجتماعی و سیاسی پیدا می‌کند. 

سنگری در بخش دیگری از این نشست با اشاره به این که رویکرد نویسنده به امام حسین (ع) در عنوان کتاب محسوس و ملموس است، یادآور شد: این کتاب رویکرد سوگ و عزاداری دارد و این را می‌توان از عنوان کتاب نیز تشخیص داد.

وی با بیان این که کربلا 4 ضلع دارد گفت: نخستین ضلع، سوك و عزاداری و دومین بعد، حماسه است و ما در کربلا جملاتی مانند «هیهات منّا الذله» داریم که کاملاً‌ حماسی است. بعد سوم، پیام‌های کربلاست که برای ما کارکرد بسیاری دارد و بعد چهارم ضلع عرفانی کربلاست و آن را می‌توان در کتاب‌هایی مانند گنجینه اسرار، زبدة الاسرار و آتشکده نیرتبریزی مشاهده کرد.

سنگری همچنین با اشاره به این که کتاب «نفس المهموم» حاصل مطالعه مولف در 18 مقتل پیش از خود است، تاکید کرد: علاوه بر این، نویسنده از 10 کتاب نزدیک به روزگار خود نیز برای تالیف کتاب استفاده کرده و هرچه از زمان تالیف «نفس المهموم» می‌گذرد شیخ عباس قمی در آثارش از منابع معتبر بیشتری استفاده می‌کند و ما در کتاب نفثة المصدور و منتهی الآمال برخلاف کتاب نفس المهموم منابع کم اعتبار کمتری می‌بینیم. با این وجود تلاش نویسنده این بوده که از 38 منبعی که در اختیارش بوده بیشتر از روایت‌های صحیح استفاده کند.

وی در ادامه با اشاره به برخی ویژگی‌های کتاب گفت: کتاب با ذکر منابع همراه است. همچنین فصل‌بندی دارد که به کتاب‌های عصر ما نزدیک‌تر است.

این مقتل‌پژوه در ادامه، مقتل‌نویسی را به سه گونه تقسیم کرد: برخی مقاتل نقل محض تاریخی، برخی دیگر ترکیب نقل و تطبیق و دسته سوم نقل و نقد است. کتاب «نفس المهموم» در برزخ این سه دسته قرار گرفته است، بدین معنی که نقل، تطبیق و نقد در آن مشاهده می‌شود.

اسفندیاری در بخش دوم این نشست انتقاداتی به این کتاب وارد کرد و گفت: متاسفانه در بیشتر آثار، تاریخ‌نگاری اجتهادی کمتر دیده می‌شود و ما مطالبی که در آن، روایات و دلالت‌های صحیحی وجود داشته باشند کمتر می‌بینیم در حالی که در 50 ساله اخیر تاریخ‌نگاری علمی شده است.
 
به گفته وی، در کتاب نفس المهموم از این گونه روایات نامعتبر دیده می‌شود، به طور مثال میزان زخم‌هایی که بر بدن امام حسین آمده در روایت‌های متفاوت از 67 تا 1900 زخم نام برده شده که وجود 1900 زخم در عقل سلیم نمی‌گنجد در حالی که اصلا کسی نبوده که این زخم‌ها را بشمارد! 

وی افزود: این گونه مبالغات و تحریفات در این گونه آثار دیده می‌شود. به طور مثال، گفته شده امام حسین (ع) به اسبش بر سر نوشیدن آب تعارف می‌کند یا اینکه اسب امام حسین 40 نفر را کشته است. در روایت دیگری داریم که امام حسین (ع) به مردم کوفه می‌گوید من فریب شما را خوردم! این گونه روایات اعتباری ندارند و نفس المهموم در این برزخ نوشته شده است. 

سنگری نیز در توضیح بیشتر این مطلب گفت: فضای روزگار تالیف این کتاب به زمانی برمی‌گردد که داستان‌پردازی، تخیل و دروغ در آثار رسوخ پیدا کرده بود. با این وجود شیخ عباس قمی سعی کرد تا در این فضا از تحریف‌ها پرهیز كند یا حداقل بخش قابل توجهی از آن را بکاهد. به طور مثال در بخشی از این کتاب نقل شده است که حضرت‌

ابوالفضل 250 هزار نفر را کشته است که با عقل چندان جور در نمی‌آید. با این وجود گسستگی‌هایی که در کتاب لهوف دیده می‌شد کمتر در این اثر دیده می‌شود.

اسفندیاری در بخش پایانی این نشست تاکید کرد: کتاب «شفاء الصدور فی شرح زیارة العاشور» اثر حاج میرزا ابوالفضل کلانتری تهرانی در سال 1309 نگاشته شد که به مبارزه جدی علیه این گونه تحریفات پرداخت. همچنین کتاب «لؤلؤ و مرجان» یکی دیگر از آثاری است که نویسنده‌اش شمشیر را برای مبارزه با تحریفات از رو می‌بندد. در کتاب «اربعین حسینیه» نيز که در سال 1328 نگاشته شده بسیاری از روایات جعلی مانند حدیث کساء به چالش کشیده می‌شود.

وی در پایان ضمن انتقاد از تجارت فرهنگی کتاب «نفس المهموم» گفت: متاسفانه ترجمه کتاب آقای کمره‌ای از این اثر با چندین عنوان متفاوت دیگر مانند «در کربلا چه گذشت؟» توسط چندین ناشر منتشر شده که قطعاً با توجه به دست بردن به عنوان کتاب کار نادرستی است.

 كتاب «نفس المهموم فى مصيبة سيدنا الحسين المظلوم» نوشته شيخ عباس قمى است. مؤلف بر شيوه معمول كتب مقتل، از ولادت امام حسين عليه‌السلام به اجمال سخن گفته و يك باب را به مناقب آن امام و همچنين ثواب گريه بر آن حضرت اختصاص داده است. بخش اصلى با مرگ معاويه و بيعت‌خواهى از امام آغاز مي‌شود و تا شهادت آن حضرت را در بردارد. باب سوم كتاب درباره حوادث پس از شهادت و اسارت اهل بيت و همچنين رويدادهاى زمين و آسمان است. باب آخر به موضوع توابين و مختار مى‌پردازد.

كتاب «نفس المهموم» مجموعه‌اى از گزارش‌هاى تاريخى و روايات مقاتل است كه محدث قمى با ذكر منبع، آنها را در كنار هم آورده و مقتلى نو پديد آورده است. مصادر وى فراوان و اعم از منابع دست اول و معتبر يا متاخر و ضعيف است. كتاب از اين حيث كه روايات مختلف را جمع‌آورى كرده قابل توجه است. اين مطالب گاه با اظهار نظر مؤلف همراه شده است.