محمد بقایی به خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، درباره کتاب جدیدش با عنوان «زندگینامه، آرا، نظرات و خاطرات میرزا حسن رشدیه» گفت: روزی در آرشیو سازمان اسناد ملی نشسته بودم که دو نفر از خانواده میرزا حسن رشدیه به آن‌جا مراجعه و درباره رشدیه سخن گفتند و آثاری از وی را به سازمان اهدا کردند. در میان اهدایی‌ها سه دست‌نوشته از رشدیه وجود داشت که دربردارنده بیوگرافی و زندگینامه، همچنین مطالبی از حضور و نقش میرزا حسن رشدیه در جنبش مشروطه بود.

این پژوهشگر تاریخ افزود: از سال 1381 کار روی این اسناد را آغاز و پایان‌نامه کارشناسی‌ارشدم را نیز با همین موضوع و به نام «نقش میرزا حسن رشدیه در جنبش مشروطیت» دفاع کردم. در واقع بخش بسیار زیادی از این خاطرات از خودنوشته‌های میرزا حسن رشدیه درباره مشروطیت است که تا به حال در جایی چاپ و منتشر نشده است.

مدیرکل اطلاع‌رسانی سازمان اسناد و کتابخانه ملی درباره کتاب توضیح داد: «زندگینامه، آرا، نظرات و خاطرات میرزا حسن رشدیه» در دو بخش کلی به شرح زندگی و فعالیت‌های میرزا حسن رشدیه پرداخته است. بخش نخست کتاب شامل کلیات درباره دست‌نوشته‌های رشدیه و توضیح درباره زندگی و مراحل مختلف آن به‌شمار می‌رود. «زندگینامه» که فصل نخست از بخش آغازین کتاب است دربردارنده کودکی و نوجوانی، پیشینه خانوادگی، هوش و استعداد رشدیه، مهاجرت و تحصیل علم و مکتب رشدیه از نگاه روزنامه اختر را معرفی و شرح می‌دهد.



وی درباره فصل دیگر بخش نخست کتاب بیان کرد: فصل دوم به «تاسیس مدارس» در ایروان، شیوه ابداع الفبای صوتی، بازدید ناصرالدین‌شاه در مدرسه رشدیه، رشدیه در تبریز و تاسیس نخستین مدرسه در آن شهر، حامیان رشدیه در تبریز (مظفرالدین میرزای ولیعهد، حسنعلی‌خان امیرنظام گروسی و حاج میرزا علی‌خان امین‌الدوله) پرداخته است. همچنین رشدیه در تهران، نقش رشدیه در تاسیس و توسعه مدارس در تهران قسمت‌های دیگری از این بخش به‌شمار می‌روند.

بقایی درباره بخش دوم کتاب بیان کرد: «خاطرات» عنوان کلی بخش دیگر «زندگینامه، آرا، نظرات و خاطرات میرزا حسن رشدیه» است که به فعالیت‌های میرزا حسن رشدیه درباره مشروطیت به ویژه بعد از به توپ بستن مجلس در سال 1326 هجری‌قمری به‌دستور محمدعلی شاه می‌پردازد. پس از آن نیز رفتن رشدیه به رشت و سپس فعالیت‌هایی که در دشت مغان، بیله‌سوار و اردبیل انجام می‌دهد به تصویر کشیده می‌شود. تلاش‌های وی برای جلوگیری از حمله ایلات شاهسون به تبریز و رشت در حمایت از محمدعلی شاه در این بخش اهمیت بسیاری دارد.

وی درباره میرزا حسن رشدیه توضیح داد: حاج میرزا حسن، معروف به رشدیه، فرزند آخوند ملا مهدی تبریزی سال 1267 هجری‌قمری در تبریز متولد شد. وی خواندن و نوشتن را از مکتب‌خانه آغاز کرد و سپس برای تحصیل علوم دینی به نجف رفت اما با اجازه پدرش برای فراگیری اصول تعلیم جدید به اسلامبول رهسپار شد. از آن‌جا به مصر و در سال 1298 ه.ق به بیروت رفت و در دارالمعلمین عالی تحصیل کرده و به ایران بازگشت.

پژوهشگر کتاب «نقش میرزا حسن رشدیه در جنبش مشروطیت» افزود: رشدیه در ایران سال 1301 ه.ق به یاری حاج آخوند برادر ناتنی‌اش، نخستین مدرسه ایرانی را برای مسلمان‌زادگان قفقاز در ایروان تاسیس کرد که با استقبال بسیاری روبه‌رو شد. این مدرسه به دلیل این‌که در عثمانی به آن مدرسه ابتدایی «رشدیه» می‌گفتند به این نام شهرت یافت. پس از دیدار ناصرالدین‌شاه از مدرسه رشدیه از وی خواست تا در ایران چنین کاری انجام دهد. تلاش‌های بسیار رشدیه بین سال‌های 1307 تا 1315 ه.ق در شهرهای تبریز و مشهد با ناکامی مواجه شد چرا که اراذل و اوباش علاوه‌بر تهدید وی، حتی کودکان دبستانی را مجروح و به قتل می‌رساندند. در نهایت رشدیه به تهران آمد و نخستین مدرسه را در تهران بنیان نهاد.

بقایی ادامه داد: از دیگر خدمات رشدیه می‌توان به تشکیل انجمن امنای مدرسه رشدیه به منظور نظم دادن به فعالیت‌های فرهنگی و اداره امور مدارس اشاره کرد. وی همچنین روزنامه «مکتب» را نیز سال 1323 ه.ق در تهران به‌چاپ رساند. رشدیه در سال 1315 هجری‌خورشیدی به قم رفت و تا پایان عمر (19 آذرماه 1323) در همان شهر زندگی کرد.

این پژوهشگر تاریخ با اشاره به خاطرات میرزا حسن رشدیه گفت: رشدیه در این خاطرات ادعاهایی دارد که در جای دیگر ثبت نشده‌اند، همچنین مطالبی که در کتاب چاپ خواهد شد با اطلاعاتی که در کتاب «سوانح عمر» تالیف سرتیپ شمس‌الدین رشدیه، پسر میرزا حسن رشدیه که از سوی نشر تاریخ ایران به‌چاپ رسیده، تفاوت‌هایی دارد. منابع کتاب مجموعه روزنامه‌ها و کتاب‌های دوران مشروطیت را دربرمی‌گیرد؛ کتاب و منابع عصر رشدیه که رجال فرهنگی سیاسی نوشته‌اند مانند «حیات یحیی» و «خاطرات احتشام‌السلطنه»، مجموعه روزنامه و مجلاتی که درباره رشدیه مقاله (یغما، تربیت، اختر و انجمن) چاپ کردند.

بقایی در پایان سخنانش با اشاره به این‌که کتاب به‌زودی منتشر می‌شود گفت:«زندگینامه، آرا، نظرات و خاطرات میرزا حسن رشدیه» در حدود 300 صفحه تا دو ماه آینده از سوی انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.