به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «نقد و تحلیل آثار زنده یاد جعفر شهری درباره تهران» دوشنبه (۱۳ آذرماه) با حضور ناصر تکمیل‌همایون، پژوهشگر تاریخ و جامعه‌شناس، علی بلوکباشی، پژوهشگر مردم‌شناس و قوم‌نگار، اسکندر مختاری، نویسنده و کارشناس مرمت میراث فرهنگی و با دبیری محمدجواد مرادی‌نیا، دکترای تاریخ معاصر ایران، در تالار حافظ خانه اندیشمندان علوم انسانی برپا شد.
تکمیل همایون در این نشست با اشاره به سروده ای از ملک‌الشعرای بهار گفت: «ای بسا شاعر که اندر عمر خود نظمی نساخت/ وی بسا ناظم که اندر عمر خود شعری نگفت» درباره شهری باید این‌گونه تعبیر کرد که با این‌که در فضای آکادمیک تحصیل نکرد و هر آن‌چه که نوشت برپایه چیزهایی بود که دیده و شنیده بود اما بی‌تردید کتاب‌های وی از اصلی‌ترین منابع تحقیقات در ایران‌پژوهی به‌شمار می‌رود.
این پژوهشگر تاریخ توضیح داد: نخستین بار کتاب «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم» را در سال ۱۳۶۷ مطالعه کردم که به زندگی، کسب‌وکار قدیم و جدید در تهران پرداخته بود. بسیاری از این مشاغل امروزه دیگر برچیده شده‌اند و شهری به‌خوبی وجه مردمی و اجتماعی تهران را در کتابش شرح می‌دهد.
وی ادامه داد: «طهران قدیم» نیز در سال ۱۳۷۱ منتشر شد و به تشریح فضاهای طبیعی تهران، کالبدشناسی شهر، خندق، برج‌وبارو، دروازه‌ها، شخصیت‌های متفاوت جامعه، اشیا و لوازم گوناگون، نهادهای اجتماعی، مشاغل، وقایع مهم، مراسم، آیین‌ها، فولکلور، قصه‌ها، اماکن مقدس، خوراک‌ها و نوشیدنی‌ها و بسیاری دیگر از مسایلی که در یک شهر می‌تواند وجود داشته باشد، می‌پردازد.
تاریخ‌نگاری شهری شناسنامه ملت ایران است
تکمیل همایون در بخش دیگری از سخنانش گفت: کتاب‌های شهری برخلاف عرف و عادت، روی سخنش با حاکمان و قدرتمندان نیست بلکه از مردم کوچه و بازار که سازندگان حقیقی تاریخ اند، سخن می‌گوید. در واقع تاریخ‌نگاری به دو دسته مذهبی و سلاطین تقسیم می‌شود اما کتاب‌های شهری و نوع تاریخ‌نگاری وی، شناسنامه ملت ایران است.
این جامعه‌شناس افزود: تاریخ‌نگاری شهری، از تحلیل‌نگاری و فلسفه تاریخ دور است و از نوع تاریخ‌نگاری تشریحی و توصیفی به‌شمار می‌رود که از روی هیچ منبعی نوشته نشده است و بی‌شک مواد اولیه تاریخ‌نگاری علمی را تشکیل می‌دهد.
در این نشست بلوکباشی نیز با بیان داستان زندگی شهری به صورت خلاصه اظهار کرد: شهری، نقال، روایتگرِ و داستان‌نویس بود، پژوهشگری سنتی در تاریخ اجتماعی و فرهنگ عامه ایران که در کتاب‌هایش کمتر به خودش اشاره کرده است اما روایت زندگی خود را برای خواننده شرح می‌دهد. کتاب‌های وی را باید از دیدگاه‌های مختلف بررسی کرد، از دیدگاه زبان‌شناختی، جامعه‌شناختی، انسان‌شناختی، تاریخ‌نگارانه و ادیبانه که به‌عنوان سندی مردم‌شناختی در مطالعات جامعه و فرهنگ ایران به‌شمار می‌روند.
این پژوهشگر مردم‌شناس افزود: به‌نظر می‌رسد باید آثار شهری را به هفت دسته تقسیم کنیم که داستان‌های رمان‌گونه (شکر تلخ، گزنه، انسیه خانوم)، داستان‌های کوتاه، سفرنامه‌ها (حاجی در فرنگ و حاجی دوباره)، تحقیقات اجتماعی در تاریخ تهران، تاریخ اجتماعی تهران، پژوهش درباره ادبیات و پژوهش‌های فرهنگ عامه (قند و نمک) از این دسته‌ها به‌شمار می‌روند.
معرفی کوچه پس‌کوچه‌های تهران قدیم به روایت شهری
وی توضیح داد: تمام آن‌چه شهری نوشته با استفاده از حافظه قوی وی است که برخی از آن‌ها با تشویق انجوی شیرازی نوشته شده‌اند. کتاب‌های شهری، خواننده را به کوچه پس‌کوچه‌های تهران قدیم می‌برد و با اصطلاحات هر گروه و دسته از مردم در ساختارهای اجتماعی آشنا می‌کند.
بلوکباشی گفت: زبان شهری در داستان‌هایش تند و تیز، آمیخته با طنز و کنایه و گاهی ناسزاگویی است، بیانش روایی، زبان مردم کوچه و بازار و با مجموعه‌ای از اصطلاحات و ضرب‌المثل‌هاست. نقالی که داستان در داستان می‌گوید و ایجاز برایش معنا ندارد، پرگویی می‌کند اما این پرگویی‌ها برای خواننده گیراست.
این پژوهشگر قوم‌نگار بیان کرد: کتاب‌های شهری را باید با «رستم‌التواریخ» از محمد هاشم آصف ملقب به رستم‌الحکما و همچنین با «عقاید النسا» یا «کلثوم‌ننه» از آقاجمال خوانساری همسنگ دانست.
مختاری نیز در این نشست با اشاره به منابع مطالعاتی تهران قدیم اظهار کرد: منابع مطالعاتی تهران قدیم دربردارنده نقشه‌هایی است که از دوره‌های مختلف برجای مانده، تصاویر و عکس‌ها، همچنین فیلم‌هایی که نخستین آن‌ها از دوره مظفرالدین‌شاه قاجار به‌دست آمده است و سفرنامه‌های مستشرقان و سیاحان که در گوشه‌وکنار آن‌ها روایت و تصویرهایی از تهران دیده می‌شود اما مورخان تا به‌حال کمتر از آن‌ها استفاده کرده‌اند. متاسفانه در فیلم‌هایی که از سوی فیلم‌سازان ساخته می‌شوند به تهران بسیار عوامانه نگاه می‌شود.
شهری، فرهنگ مردم تهران قدیم را بازگو می‌کند
این کارشناس مرمت میراث فرهنگی افزود: جایگاه کتاب‌های شهری در مطالعات شهری تهران، بخشی از تاریخ به‌شمار می‌آید که از دیدگاه افراد متخصص نوشته نشده است و نویسنده آن‌ها در هنگام روایت قصه‌هایش به تعریف و شرح تصاویری می‌پردازد که در مطالعه فضای شهری مکمل دیگر کتاب‌های علمی است.
وی توضیح داد: این آثار از بهترین منابع مطالعاتی‌اند اما باید با احتیاط به کارهای شهری نگریست و به مطالعه آن‌ها پرداخت. نخست آن‌که، مطالب وی با یک تاخر زمانی نوشته شده‌اند. نکته دوم، نوشته‌ها برپایه مستندات تاریخی نیستند و تاریخ و زمان نیز بر آن ها ذکر نشده است. بر پژوهشگر واجب است که در هنگام مطالعه این کتاب‌ها و استفاده آن‌ها در کارهای تحقیقاتی با دیگر منابع مقابله کند و آن‌ها را بسنجد.
مختاری گفت: آن‌چه نوشته‌های شهری را از دیگر مولفان متمایز می‌کند، بازگویی اوضاع اجتماعی و فرهنگ مردم تهران از دوران تحول اما از زبان مردم عادی است و نگاه یک تهرانی بدون منسب و بدون سواد آکادمیک به شهر. همچنین باید به نقش تاثیرگذار انجوی شیرازی پس از دهه ۴۰ بر شکل‌گیری برخی آثار و شخصیت شهری اشاره کرد.
شهری تصویرگر چهره تهران از سنت به مدرنیته
مرادنیا نیز در آغاز نشست با اشاره به زندگی و آثار جعفر شهری اظهار کرد: جعفر شهری متولد ۱۲۹۳در خانواده‌ای بسیار تنگدست در محله عولاجان تهران بود. به‌دلیل فقر مالی نتوانست ادامه تحصیل بدهد و از همان کودکی در شغل‌های مختلف مشغول به کار شد. کتاب «شکر تلخ» شرح دوران کودکی و زندگی مادر شهری است.
دبیر نشست ادامه داد: شرح دوران نوجوانی شهری در «گزنه» نوشته شده است. کتاب به توصیف شخصیت پدرش که از نظر وی فردی بی‌مسوولیت بود، می‌پردازد. «قلم‌نوشت»، بیان‌کننده دوران میانسالی و همچنین شرایط جامعه و تاثیر آن بر زندگی شهری است. کتاب «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم» در شش جلد، به مشاغل تهران قدیم، آمار و ارقام از ۱۳۰۱ خورشیدی و پس از آن پرداخته است، همچنین کتاب پنج جلدی «طهران قدیم» نیز به همان مطالب «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم» با بیانی دیگر می‌پردازد.
وی افزود: نکته مهم در آثار شهری این است که چهره تهران در حال گذار از سنت به دوره مدرنیته را گزارش کرده است. تهران در حال پوست‌اندازی و گزارش آخرین نفس‌های بسیاری از نمادهای قدیم تهران در کتاب‌های وی آمده است. این کتاب‌ها همگی نتیجه علاقه و عشق بی‌پایان وی به نوشتن و تاریخ است.
مرادنیا در پایان سخنانش با اشاره به دیگر کتاب‌های شهری گفت: «انسیه خانم» کتابی به قلم شهری است، «قند و نمک» دربردارنده مجموعه‌ای از اصطلاحات اصیل تهرانی با توضیح و پیشینه آن‌هاست، «حاجی در فرنگ» و «حاجی دوباره»، سفرهای شهری به مکه و فرنگ را تشریح می کند و همچنین «کتاب علی (ع)» شرحی بر نهج‌البلاغه ارایه می دهد. سرانجام شهری در ششم آذرماه ۱۳۷۸درگذشت و به دیار باقی شتافت.
نشست «نقد و تحلیل آثار زنده یاد جعفر شهری درباره تهران» با پرسش و پاسخ میان حاضران و سخنرانان به پایان رسید.
سه‌شنبه ۱۴ آذر ۱۳۹۱ - ۱۰:۳۰
نظر شما