سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - سمیه نوری: استان کرمانشاه، با سابقه‌ای کهن و تنوعی کم‌نظیر در بافت قومی، زبانی و فرهنگی، یکی از نقاط شاخص در جغرافیای فرهنگی ایران است. قرار گرفتن در مسیر ارتباطی شرق و غرب، حضور اقوام مختلف و تجربه زیسته در متن حوادث تاریخی و اجتماعی بزرگ، کرمانشاه را به یکی از خاستگاه‌های پرمضمون برای ادبیات اقلیمی تبدیل کرده است. در این اقلیم، ادبیات نه‌تنها ابزار بازنمایی هویت است بلکه بستری برای ثبت حافظه تاریخی، مقاومت اجتماعی و زیست‌جهان مردم در مواجهه با تحولات زمانه است.
ادبیات اقلیمی در کرمانشاه، بر خلاف تصور برخی، تنها به زبان کردی محدود نمی‌شود؛ بلکه در تعامل زنده‌ای میان زبان فارسی، کردی، لکی، کرمانشاهی و گویش‌های محلی شکل گرفته و از این جهت، نمونه‌ای از هم‌زیستی فرهنگی در بستر ادبی است. این تعامل زبانی، نوعی چندصدایی را در آثار نویسندگان و شاعران کرمانشاهی پدید آورده که هم ریشه در سنت دارد و هم ظرفیت مدرن شدن را داراست.
کرمانشاه از «شاهنامه کردی» که یک نمونه کم‌نظیر در ادبیات حماسی بومی است تا آثار نویسندگانی چون علی‌اشرف درویشیان که دردها و دغدغه‌های طبقه فرو دست را با زبانی صادقانه روایت کردند، در متن جریان‌سازی‌های ادبی ایران قرار داشته است.
در شعر نیز، از محمدجواد محبت تا شاعران جوان امروز، تنوع مضمون و سبک به وضوح قابل مشاهده است؛ گاه شعر معاصر به زبان کردی در این منطقه بازتابی از هویت قومی و گاه شعر فارسی آن حامل دغدغه‌های اجتماعی، دینی و تاریخی است.
با این حال با وجود این ظرفیت‌های غنی، ادبیات کرمانشاه در دهه اخیر با چالش‌هایی جدی روبه‌رو شده است. مشکلات اقتصادی، کاهش حمایت‌های نهادی و ضعف در زیرساخت‌های فرهنگی موجب شده بسیاری از آثار در مرحله تولید باقی بمانند و امکان انتشار نیابند. این وضعیت نه تنها باعث کاهش حضور ادبیات کرمانشاه در سطح ملی شده، بلکه خطر فراموشی بخشی از حافظه بومی و فرهنگی منطقه را نیز در پی دارد.
افشین آزادی، یکی از فعالان فرهنگی و پژوهشگران حوزه ادبیات است که برای واکاوی وضعیت امروز ادبیات در استان کرمانشاه با وی به گفت‌وگو نشسته‌ایم. وی در این گفت‌وگو ضمن بررسی جایگاه تاریخی این حوزه، نگاهی نیز به موانع پیش‌رو، ظرفیت‌های بالقوه و راه‌های احیای جریان ادبی در این استان داشته به مروری بر گذشته، حال و چشم‌انداز ادبیات اقلیمی کرمانشاه پرداخته است.
ارزیابی شما از جایگاه ادبیات در استان کرمانشاه چیست؟
کرمانشاه از نظر فرهنگی یکی از استان‌های باسابقه و غنی کشور است. تنوع قومی، زبانی، مذهبی و اقلیمی این استان باعث شده که ادبیات آن از ویژگی‌های منحصربه‌فردی برخوردار باشد. ادبیات کرمانشاه در حوزه‌های مختلف، از جمله شعر و داستان، جایگاه خاصی دارد. وجود «شاهنامه کردی» تنها در کرمانشاه، نشانه‌ای از این تمایز است؛ چراکه در هیچ زبان بومی دیگری، شاهنامه‌ای مستقل نداریم.
در حوزه داستان و رمان چه جایگاهی برای کرمانشاه قائل هستید؟
کرمانشاه از خاستگاه‌های اصلی ادبیات داستانی معاصر ایران است. آثار نویسندگانی چون علی‌اشرف درویشیان بخشی از ادبیات جدی کشور محسوب می‌شوند. بر اساس پژوهش‌های دانشگاهی، تنها در ۱۰۰ سال اخیر بیش از ۵۰۰ نویسنده داستان و رمان در این استان فعال بوده‌اند.
وضعیت شعر در استان چگونه است؟
شعر در کرمانشاه در سه حوزه کردی، فارسی و کرمانشاهی فعال است. شاعرانی چون محمدجواد محبت، احمد عزیز، فتاحی، پرتو و تندر کرمانشاهی از نام‌های شناخته‌شده این عرصه‌اند. همچنین شعر انقلاب در کرمانشاه حضوری پررنگ داشته و آثار درخشانی در این حوزه خلق شده است.
وضعیت ادبیات در یک دهه اخیر را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
متأسفانه از حدود سال ۱۳۹۵ به بعد با شدت‌گرفتن مشکلات اقتصادی، حوزه فرهنگ و ادبیات نیز آسیب دید. افزایش قیمت کاغذ و چاپ، کاهش قدرت خرید مردم و عدم حمایت نهادهای فرهنگی باعث شده که بسیاری از نویسندگان نتوانند آثار خود را منتشر کنند. البته تولید شعر همچنان ادامه دارد، اما داستان‌نویسی تا حدی دچار افول شده است.
وضعیت نشر در کرمانشاه چگونه است؟
به دلیل نبود حمایت نهادی، بسیاری از نویسندگان ناچارند با هزینه شخصی آثارشان را منتشر کنند. همین امر موجب شده حجم زیادی از آثار در قالب فایل‌های دیجیتال یا دست‌نویس باقی بمانند و هرگز به مرحله چاپ نرسند.
وضعیت کرمانشاه در حوزه پژوهش‌های ادبی چگونه است؟
پژوهش‌های دانشگاهی در کرمانشاه قابل توجه‌اند، اما در مقایسه با ظرفیت‌های تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی استان، کافی نیستند. کرمانشاه از دوران هخامنشی تا انقلاب و دفاع مقدس، در مرکز بسیاری از رویدادهای ملی بوده، اما هنوز آن‌طور که باید، این تاریخ در آثار ادبی بازتاب پیدا نکرده است.
ادبیات کرمانشاه؛ از غرور گذشته تا دغدغه امروز
براساس همین گفت‌وگو می‌توان گفت که کرمانشاه با پشتوانه‌ای عمیق از تنوع زبانی، قومی و تاریخی، یکی از قطب‌های اصیل ادبیات ایران به شمار می‌رود. شاهنامه کردی، به‌عنوان نماد هویت حماسی منطقه، جایگاهی یگانه به این دیار داده است و در حوزه داستان، نام‌هایی چون علی‌اشرف درویشیان گواهی بر سهم مؤثر کرمانشاه در ادبیات معاصرند.
شعر در سه گویش کردی، فارسی و بومی کرمانشاهی می‌درخشد و چهره‌هایی چون محمدجواد محبت و فتاحی، روایتگر روح و زمانه این سرزمین‌اند. با این حال، از نیمه دهه ۹۰ به بعد، بحران‌های اقتصادی، گرانی نشر، کاهش خرید کتاب و بی‌توجهی نهادی، عرصه ادبیات را به تنگنا کشانده‌اند؛ به‌ویژه داستان‌نویسی که عملاً دچار رکود شده است.
در کنار این، پژوهش‌های ادبی نتوانسته‌اند بازتاب‌دهنده تمام ظرفیت تاریخی و فرهنگی استان باشند و زیرساخت‌های فرهنگی نیز به‌واسطه‌ی نگاه عمرانی مدیران، تحلیل رفته‌اند.
باوجود این چالش‌ها، کرمانشاه هنوز می‌نویسد، می‌سراید و روایت می‌کند؛ اما برای احیای جایگاه شایسته‌اش، نیازمند سیاست فرهنگی آگاهانه، حمایت نهادی و بازسازی زیرساخت‌های فرهنگی است.
نظر شما