خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- آیدین پورخامنه: کتاب در هر دوره‌ای به‌عنوان اصلی‌ترین منبع قابل اعتماد شناخته شده‌است. بجز آثار کتابسازی شده که در این روزها به بازار کتاب و اعتماد مخاطب آسیب می‌زند، هنوز کتاب نسبت به اطلاعاتی که در فضای مجازی منتشر می‌شود، اعتبار بالاتری دارد.

کتاب‌هایی که در حوزه علمی منتشر می‌شوند، برای مخاطب از ارزش بالایی برخوردار هستند؛ به‌خصوص اگر در شرایطی مانند همه‌گیری کووید۱۹، که مردم به اطلاعات موثق نیاز داشته‌باشند. اما تا چه اندازه در ایران روند کتابی شدن اطلاعات، سریع انجام می‌شود و فعالان این حوزه با چه مشکلاتی مواجه‌اند؟

از اهدافی که که ناشران کتاب‌های علمی را، به ادامه راه امیدوار می‌کند، تاثیرگذاری بر جامعه است. علی‌اصغر علیزاده، مدیر انتشارات «گپ» با تاکید به اینکه علم باید از راه کتاب‌ به دست همه مردم برسد، به ایبنا گفت: دکتر محمود بهزاد، بنیان‌گذار سازمان کتاب‌های درسی ایران می‌گفت؛ علم را باید از کلاس‌های درس دانشگاه، به میان مردم آورد. این جمله یعنی ساده‌سازی علم برای آحاد جامعه، کار متخصصان اهل قلم و ناشران است تا مردم زندگی علمی داشته‌باشند و اثربخشی آن را ببینند. هرقدر مسیر زندگی مردم و مسئولان، علمی باشد، تعامل بین حاکمان و مردم راحت‌تر خواهدبود. وقتی آگاهی بیشتر شود، مدیریت ریسک در حوزه‌های مختلف زندگی بیشتر خواهدشد. این درحالی است که گستره‌ آگاهی در میان مردم کم و متاسفانه سواد علمی کاربردی نیز بین دانش‌آموخته‌های ایران محدود به اخذ مدرک شده‌است.
  به گفته این ناشر با همه‌گیری بیماری کرونا برخی از واژگان وارد زبان مردم شده است. او توضیح داد: گسترش اپیدمی کرونا سبب شد برخی واژ‌ه‌های کاملا تخصصی را در سطح جامعه فراوان ببینیم. مانند واژه اپیدمیولوژی که به زبان آوردنش برای رسانه‌ها و مردم دشوار بود، یکی از واژه‌های رایج روزانه عموم جامعه شده‌است.
 
به‌روزکردن منابع هزینه زیادی می‌برد
علیزاده با اشاره به اینکه با کمک متخصصان و انجمن علمی اپیدمیولوژیست‌های ایران در حوزه کتاب آموزشی در رشته اپیدمیولوژی، عنوان‌هایی را چاپ کرده‌است، گفت: شاید کمبودی در خصوص منابع معتبر این رشته نداشته‌باشیم، اما به‌روزکردن این منابع هزینه زیادی می‌برد. حمایت از کتاب‌خوانی می‌تواند یک راه کمک کردن به ناشران بخش خصوصی کشور باشد.

او با اشاره به اینکه در سال 2015 ویراست بیستم کتاب «راهنمای کنترل بیمار‌ی‌های واگیر در انسان» را منتشر کرده‌است، گفت: این کتاب توسط سازمان جهانی بهداشت و سازمان بهداشت آمریکا به عنوان منبع علمی پروتکل بیماری‌ها معرفی شده و از جمله درباره ویروس‌ خانواده کرونا و راه‌های کنترل آن اطلاعات پروتکل‌های علمی را شرح داده‌است. البته در آن زمان سویه کووید 19 ویروس کرونا نبود، اما برخی کارشناسان خانه‌های بهداشت شهرستان‌ها بعد از همه‌گیری کرونا درخواست این کتاب را دادند.  
مدیر انتشارات گپ ادامه داد: یکسری منابع علمی جهانی مانند این کتاب وجود دارد. این‌ها مانند پروتکل‌ها و دستورالعمل‌هایی هستند که در تمام دنیا به صورت مکتوب باید در قفسه هر مدیری وجود داشته‌باشد تا براساس آن تصمیم‌گیری کنند. وزارت فرهنگ و ارشاد باید در توزیع و تامین منابع مالی برای تولید این منابع مکتوب به ناشران فعال در حوزه کتاب‌های علمی کمک کند. ممکن است کتاب‌های علمی فروش کمی داشته‌باشند، امابا ید توجه داشت که این کتاب‌ها منبع هستند. در ایران حدود 5000 خانه بهداشت داریم اگر کتاب‌ها را با همکاری وزارت بهداشت منتشر می‌کردیم و با حداقل سود به خانه‌های بهداشت می‌رساندیم، آگاهی فعالان این بخش بیشتر می‌شد.
 
از مردم هم نمی‌توان انتظار بیشتری داشت
به گفته علیزاده مسأله دیگر در حوزه کتاب‌های علمی این است که این کتاب‌ها اکنون از طرف نهادهای متولی مانند وزارت بهداشت به مراکز ذی‌‍‌ربط و دانش‌آموختگان و مخاطبان موثرش ارائه نمی‌شود. او ادامه داد: متاسفانه دانش‌آموخته‌ها هم جز کتاب‌هایی که برای امتحان نیاز دارند، روی خودشان سرمایه‌گذاری نمی‌کنند. وقتی دانش‌آموخته‌ها به این مسائل توجه نمی‌کنند، از مردم هم نمی‌توان انتظار بیشتری داشت.

این ناشر بیان کرد: در حوزه انتشار کتاب‌های علوم زیستی و بهداشتی و به صورت کلی علوم تخصصی، ناشر باید حداقل دانش پایه را داشته‌باشد یا زیرنظر و مشاوره افرادی که متخصص و اهل قلم هستند فعالیت تخصصی کند. در این راه سازمان‌ها، نهادها و انجمن‌های خصوصی و تخصصی می‌توانند این اقدامات را انجام بدهند.
 
به گفته مدیر انتشارات گپ، هزینه تولید کتاب خیلی سنگین شده‌است، علیزاده با بیان مثالی توضیح داد: برای مثال انتشار کتاب «راهنمای کنترل بیماری‌های واگیر» با 800 صفحه‌ در شمارگان 2000 نسخه، حدود 75 میلیون هزینه خرید کاغذ دارد. هزینه‌های دیگر نشر هم در جای خودش زیاد است. این درحالی است که به عنوان ناشر دوبار جایزه کتاب سال رشته اپیدمیولوژی کشور را دریافت کردیم، اما هنوز بعد از یک سال نتوانستم کاغذ لازم با یارانه دولتی را دریافت کنم.

او ادامه داد: در آخر سال 1399 تعداد 32 جلد از منابع علمی ضروری وزارت بهداشت، مدیران، اساتید و دانشجویان حوزه بهداشت کشور را برای کل کشور به‌صورت رنگی و به تعداد محدود منتشر کردیم. برای این کار از کاغذهای دولتی که پیش از این برای کتاب‌های دیگر گرفته‌بودیم، استفاده کردیم و کتاب‌های هدف‌گذاری قبلی را منتشر نکردیم. اطلاعات آماری شمارش کتاب را به واحدهای نظارتی وزارت فرهنگ و ارشاد و تعاونی ناشران تهران دادیم، اما برای ما کاغذ یارانه‌ای منظور نکردند؛ زیرا در حوزه نظارت و مونیتورینگ، ضعف مدیریتی وجود دارد. طی یک‌و‌نیم سال اخیر؛ سه عنوان از منابع رسمی اپیدمیولوژی کشور را با همکاری متخصصان انجمن اپیدمیولوژیست‌های علمی ایران به روز کردیم.
 
صنعت نشر می‌تواند از «سرمایه‌ در گردش» استفاده کند
علیزاده با اشاره به اینکه وزارت فرهنگ و ارشاد می‌تواند خیلی بیشتر از ناشرها حمایت کند، ادامه داد: افراد متخصص باید درباره اینکه کدام کتاب کاربردی است و به درد جامعه دانش‌آموخته و عام می‌خورد، مشاوره دهند؛ زیرا اکثر ناشران این مسائل را نمی‌دانند؛ مگر اینکه در این حوزه دانش داشته‌باشند‌.

او افزود: از سوی دیگر در حوزه بازاریابی کتاب موسساتی را نداریم که این اطلاعات را تهیه کنند و به ناشران ارائه دهند. شاید بهترین داده‌ها و اطلاعات را موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران دارد، البته این موسسه برای اینکه اطلاعات را در اختیار ناشر بگذارد که باید به‌لحاظ اداری، تسهیل شود؛ چراکه نبود اطلاعات دست و پای ناشر را می‌بندد و به مرور زمان تیراژ کتاب‌های ارزشمند کاهش پیدا می‌کند.  

مدیر انتشارات گپ با تاکید بر اینکه نشر یک صنعت است و می‌تواند از «سرمایه‌ در گردش» صندوق توسعه ملی استفاده کند، ادامه داد: نشر یک صنعت است، زیرا ماده اولیه را می‌گیرد و تغییر می‌دهد، اما از صندوق توسعه ملی دولت خواسته نشده تا سرمایه در گردش با نرخ ارزان به این حوزه تخصیص دهند، تا با توزیع آن میان ناشران، مقداری در کار آن‌ها تسهیل شود. درحالی که دولت هر سال از طریق صندوق تسهیلات، سرمایه در گردش در اختیار بسیاری از بخش‌های تولید و گاه خدماتی قرار می‌دهد.

او افزود: انجمن‌ها و تعاونی‌های نشر هم از این مفاهیم و روش‌های تامین مالی درک مناسبی ندارند و شاید مشاوره هم نمی‌گیرند تا بدانند با چه راهکارهایی می‌توانند از دولت و بانک‌ها مطالبه داشته‌باشند. بنابراین هر ناشر خود به تنهایی باید همه این چالش‌ها را بر دوش بکشد. باید آسیب‌ها شناسایی و دلایل آن بررسی شود.

 
مولفان کتاب‌های علمی هر سه تا پنج سال آن‌ها را به‌روز می‌کنند
قباد مرادی، استاد دانشگاه و عضو هیات مدیره انجمن علمی اپیدمیولوژیست‌های ایران درباره روند کتابی شدن موضوع‌های علمی به ایبنا گفت: در دنیا این‌گونه مرسوم است که کتاب علمی تهیه می‌شود تا دانشجویان و پژوهشگران از آن استفاده کنند. روال این است که متخصصان بر اساس دانش روز دنیا مقالات را بررسی کنند تا بهترین اطلاعات را از آن بیرون بیاورند و تبدیل به کتابی کنند که قابل اعتماد است و به دست دانشجو، پژوهشگر و طیف‌های دیگر برسانند تا به‌جای اینکه برای پیدا کردن پاسخ یک سوال، سراغ ده‌ها مقاله بروند، سراغ یک کتاب بروند و پاسخ را در آن پیدا کنند.

او ادامه داد: معمولا هر سه تا پنج سال یک‌بار مولفان کتاب‌های علمی سعی می‌کنند، موارد علمی کتاب‌ها را مرور و به‌روز کنند؛ این تقریبا رویه معمولی در دنیا است.
 
ضرورت تشکیل مرکزی برای تایید کتاب‌های علمی
مرادی با اشاره به اینکه دوره اتفاق‌هایی که در همه‌گیری بیماری کووید 19 اتفاق می‌افتد بسیار کوتاه است، ادامه داد: در مدت دو سال مطالب زیادی در حوزه بیماری کووید19 منتشر شد. اطلاعات به اندازه‌ای زیاد و متنوع است که اطلاعاتی که به دست مردم می‌رسد، ممکن است در طول دو ماه 180 درجه تغییر کند. تا جایی که اطلاع دارم بعضی از موضوع‌ها به کتاب تبدیل شده‌اند.

این استاد دانشگاه درباره توجه جامعه به کتاب‌هایی که در حوزه همه‌گیری بیماری کووید19 منتشر شده‌است، گفت: به نظر می‌رسد، جامعه علمی بیش از اینکه به کتاب اعتماد کند به سمت مقالات علمی تمایل دارد، اشکالی که مقالات در این روزها دارند این است که در تعداد زیاد با کیفیت متفاوت درباره کرونا منتشر می‌شود، گاهی اطلاعات آن‌ها به‌روز نیست و حتی جاهایی باعث سردرگمی افرادی می‌شود که از آن‌ها استفاده می‌کنند. معتقدم به مرکز فرماندهی یا نظام سیستماتیک نیاز داریم تا مشخص کند که چه بخشی از اطلاعات قابل تبدیل کردن به کتاب است. این کتاب می‌تواند در درجه اول برای جامعه علمی و در درجه دوم برای متخصصان، مردم، دانش‌آموزان استفاده شود.

او با اشاره به اینکه در مدت دو سال که از همه‌گیری می‌گذرد، سخنرانی‌های زیادی انجام شده و کتاب‌هایی منتشر شده‌است، توضیح داد: فقدان مرکز فرماندهی در این حوزه، باعث شده هیچ‌کدام از این کتاب‌ها جایگاه و مرجعیت پیدا نکردند. جای مرکزی که به شکل سیستماتیک مدیریت و نتیجه‌گیری کند که کدام گروه در جامعه به‌طور خاص به کتاب نیاز دارند، در کشور خالی است.
 
مشکلات بومی و به‌روز کردن علوم
به گفته مرادی برخی از کتاب‌ها در دنیا مرجعیت لازم در سطح بین‌المللی را کسب کردند؛ او با مثالی ادامه داد: برای مثال کتاب «اصول طب داخلی هریسون» را یک دانشگاه و یک کشور هدایت می‌کند. این کتاب در آموزش طب استفاده و هر چهار سال به روز می‌شود. در ایران توانستیم بعضی از حوزه‌های علمی را بومی و اطلاعات آن بخش را هر دو یا سه سال به روز کنیم.

او با تاکید بر اینکه روند مرجعیت برخی از عنوان‌های کتاب و به‌روز شدن آن‌ها کم‌کم مسیر خود را پیدا می‌کند، گفت: این اقدام هنوز چند اشکال اساسی دارد، نخست اینکه جامع نیست؛ یعنی همه رشته‌ها و در رشته‌ها همه بخش‌ها احتمالا از این سيستم تبعیت نمی‌کند. در مرحله دوم، به نظر می‌رسد باید ظرفیتی ایجاد شود تا همه کسانی که توانایی لازم را دارند، در تولید اين کتاب‌ها اشتراک داشته‌باشند؛ گاهی این امکان به شکل عادلانه فراهم نمی‌شود. سومین نکته این است که اگر مرکز فرماندهی در کشور فعال باشد و این روند را به‌خوبی اداره کند، می‌تواند آرام‌آرام برای حوزه‌های مختلف، اعتبار منطقه‌ای کسب کند.

 
کتاب‌ها را با استفاده از ابزارِ روز در دسترس مخاطبان قرار بدهیم
احسان مصطفوی، رئیس مرکز تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید در انیستو پاستور و عضو هیات مدیره انجمن علمی اپیدمیولوژیست‌های ایران با بیان اهمیت انتشار کتاب‌های حوزه اپیدمیولوژی در ایران، توضیح داد: کتاب وسیله‌ای است که مخاطب‌های خود را دارد؛ به خصوص کتاب‌های اپیدمیولوژی مهم است که در قالب تالیف، گردآوری و ترجمه منتشر شود تا در اختیار متخصصان قرار بگیرد.

به گفته او در همه‌گیری بیماری کووید19 انتشار کتاب‌هایی که بتواند در حوزه بهداشت عمومی پاسخگوی نیاز عمومی باشد اهمیت زیادی دارد، مصطفوی ادامه داد: همانند دیگر کشورها، شکی در اهمیت کتاب برای متخصصان و مردم کشور ما نیست. برای اینکه کتاب‌ها در دسترس همه‌گان باشند، باید برنامه‌ریزی‌های دقیق انجام شود و اهداف به‌روز داشته‌باشیم. همچنین باید کتاب‌ها را با استفاده از ابزار روز در دسترس مخاطبان قرار بدهیم. با توجه به شرایط روز کتاب دیجیتال یکی از ابراز است و مخاطب‌های خودش را دارد.
 
باید از مولف و ناشر حمایت شود
رئیس مرکز تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید در انیستو پاستور با تاکید بر اینکه عملکرد ایران باید با کشورهای جهان سوم مقایسه شود، بیان کرد: کتابی شدن مسائل علمی در ایران، در مقایسه با کشورهای جهان سوم، وضعیت خوبی است، اما این جایگاه می‌تواند ارتقا پیدا کند. برای رسیدن به این هدف باید از مولف و ناشر حمایت شود. در مرحله بعد رعایت حقوق مادی و معنوی کتاب مهم است.

او ادامه داد: با توجه با اینکه خیلی از کتاب‌ها توسط اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها نوشته می‌شود، باید بستری فراهم شود تا آن‌ها ترغیب شوند کتاب‌ها را تالیف کنند و در اختیار عموم قرار بدهند. در مرحله بعد باید از چاپ این کتاب‌ها حمایت شود، دانشگاه‌ها و موسسات تبلیغاتی باید این روند را برای ناشر تسهیل کنند، یعنی با کاهش هزینه‌های چاپ امکان انتشار این دست از کتاب‌ها را برای ناشر و امکان خرید آن‌ها را برای مخاطب‌ها فراهم کند.