حسین لطیفی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران(ابینا)، این اثر را تلاش برای دستيابي به تعريفی جامع از اصطلاح بنيادي و بحث برانگيز دين ندانست و گفت: این کتاب می‌کوشد با ترسيم ويژگي‌های دین، فرصتی را فراهم کند كه به طور نسبي قلمروي دين در پهنه پديده‌هاي فرهنگي ـ اجتماعي و تا حدودي زمينه‌هاي ذهني و روانی آن تبیین شود. دستيابي به اين قلمرو، ما را در بررسي و پيشنهاد تعامل‌ها و روابط دين و سبك زندگي توانمند خواهد كرد.

وی تلفیق روش‌های برون ديني و درون ديني را شیوه اين تحقيق ذکر کرد و توضیح داد: مراد از برون‌ديني، هر طريقي است كه بدون مراجعه به متون ديني ماهيت دين را مشخص مي‌كند؛ نظیر نگاه جامعه‌شناختي به دين. مراد از درون ديني نیز مراجعه به منابع نقلی ديني خاص است، نظیر كتاب و سنت در دين اسلام. ملاك تفكيك راه‌هاي درون ديني از راه‌هاي برون ديني، تمسك به متون ديني و عدم آن است.

لطیفی در توضیح گونه‌شناسي تعاريف دين گفت: می‌توان تعاریف متنوعی از دين داشت که یکی از آنها تعاريف ذاتي يا ماهوي است که دين را مورد توجه قرار می‌دهند، يعني در پی عنصر يا عناصر تشكيل دهنده ذات و جوهر دين‌اند. در اين تعاريف بر بعد اعتقادي و ايماني دين نسبت به حقيقت متعالي و ماوراي طبيعي آن تاكيده شده، بر ابعاد دين ديگر دين التفاتي نیست.

وی تعاريف كاركردگرايانه را یکی دیگر از مفاهیم مورد بررسی در این کتاب ذکر کرد و گفت: این تعریف به نقش كاركردي دين در زندگي فردي، اجتماعي، روانی و رفتاري انسان نظر دارد. تعريف‌هاي غايت‌گرايانه، اخلاق‌گرايانه، روان شناختي و جامعه‌شناختي را مي‌توان از مهم ترين تعريف‌هاي كاركرد گرايانه برشمرد.

لطیفی این تعاریف را از دو جنبه قابل نقد برشمرد و گفت: گستردگی، یکی از این نقدهاست، به گونه‌اي كه مكاتبي نظیر كمونيسم را نيز شامل مي‌شوند؛ نظیر تعاريف غايت‌گرايانه. فقدان جامعيت‌ و چشم دوختن‌ به يك بعد از ابعاد دين نیز ضعف دیگر آن به شمار می‌آید. 

پژوهشگر گروه کلام جدید بنیاد پژوهش‌های اسلامی به تعريف شعاري يا تبليغي از دین اشاره کرد و گفت: اين تعاريف در واقع شبهه تعريف يا تعريف كاذب و مجازي دين‌اند و نمي‌توان آنها را در مباحث حقيقي و جدي تعريف جاي داد. تعاريف عقل‌گرايانه، یکی دیگر از تعریف‌های مورد بررسی در این پژوهش است که دين را مجموعه‌اي از معارف برمی‌شمارد؛ نظیر تعريف «هربرت اسپنسر» از دين که معتقد بود ذات دين، ايمان به اين است كه همه چيز تجليات قدرتي‌اند كه فراتر از حد معرفت‌هاست.

وی همچنین درباره تعريف‌هاي مختلط از دین گفت: در اين نوع از تعريف‌ها، به بيش از يك بعد از دين اشاره شده است، نظیر تعريف «هميلتون» که دین را نظامي از باورداشت‌ها و عملكردهايي می‌پنداشت كه با استفاده از آن‌ها، گروهي از مردم با مسایل غايي زندگي كلنجار مي‌روند. 

لطیفی ادامه داد: «ماتيو آرنولد» به تعاريف ملي‌گرايانه نظر داشته و معتقد است دين همان اخلاق است كه احساس عاطفه به آن تعالي و گرما مي‌بخشد. لازم به ذکر است که اين نوع تعريف‌ها بيش‌تر به بعد عملي دين نظر دارند.

وی با بیان این که «شايد بتوان تعريف ويتگنشتاين را كامل‌ترين تعريف دين برشمرد» گفت: او نظريه‌اش را «شباهت خانوادگي» نام نهاد كه در اصل با انكار تعريف حقيقي دين همراه است. به اعتقاد وی، نمی‌توان در تعريف دين به دنبال صورتی مشترك میان همه اديان بود، اما از آن جایی كه پديدارهاي مرتبط با یکدیگر را مي‌توان تحت يك نام جمع كرد، می‌توان كه بر همه آن چه به صورت دين در جوامع مطرح مي‌شود، نام دين نهاد.

لطیفی ادامه داد: ویتگنشتاین در اين باره كلمه بازي را مثال می‌زند كه نمي‌توان آن را به چيزي كه از آن لذت مي‌بريم، تعريف كرد؛ چرا که گاهي براي جلب منفعت بازي مي‌كنيم. همين‌طور درست نيست گفته شود بازي همان رقابت است؛ زیرا برخي بازي‌ها يك طرفه‌اند، اما همه آنها بازي‌اند. 

وی در نقد این تعریف گفت: اين نظريه خالي از اشكال نيست، زيرا مستلزم اطلاق یک اسم براي همه اشياست. به هر حال با وجود چنين اشكالي، نظريه‌اي پذيرفته شده و تاكنون، نظريه‌اي كامل‌تر از آن كه تمام اديان را در برگيرد نیز ارایه نشده است.

لطیفی بخش ديگري از گونه‌هاي تعريف دين را مربوط به دانشيان مسلمان دانست و گفت: آنان با الهام‌گیري از متون ديني به تعريف دين دست يازيده‌اند كه نتيجه‌گيري از مجموع آن‌ها را مي‌توان در چند دسته بيان كرد. نخست تعريف دين به روش زندگي، نظیر اين تعريف علامه طباطبايي که بيان كرده‌اند: «دين، راه زندگي است كه آدمي در دنيا به ناچار آن را مي‌پيمايد.»

این پژوهشگر ادامه داد: دوم، تعريف دين به مجموعه عقايد و مقررات است که بر اساس آن، دین از مجموعه‌اي عقايد، اخلاق، قوانين و مقرراتي تشكيل شده كه براي اداره جامعه انساني و پرورش انسان‌هاست. سوم تعريف دين به مجموعه اعتقادها و احكام است كه از سوي خداوند براي رشد بشر فرستاده شده.

وی تعريف دين به تدين و به منشأ آن را گونه‌های دیگری از تعاریف دانشیان مسلمان برشمرد و گفت: تمامی اين تعاریف، جامع و مانع و آشكاركننده ماهيت دين و به تعبير ديگر، تعريف حقيقي آن نبوده، شامل اديان ديگر نمي‌شوند. به بیان دیگر، برخي از تعاريف متفكران مسلمان از دين تعريف‌هاي اعم است كه هرگونه مكتب و آييني را شامل مي‌شود. برخي از این تعاریف نیز عام‌اند كه غير از مكاتب‌ مادي و الحادي، همه‌ گونه‌هاي دين كه در عرف دين شناسان شناخته شده‌اند را دربر می‌گیرد.

لطیفی ادامه داد: برخي ديگر از این تعاریف نیز تعريف‌هاي خاص‌اند كه تنها بر دين‌هاي آسماني منطبق می‌شوند و برخي تعريف‌هاي اخص‌اند كه تنها شامل دين اسلام مي‌شوند.

وی در پایان گفت: نگارش کتاب «تبيين و تحليل مفهوم دين» رو به پایان است و در آینده‌ای نزدیک از سوی انتشارات بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي منتشر می‌شود.