سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سینمای مستند، برخلاف جریان پرزرق‌وبرق سینمای داستانی، همیشه در پی ثبت واقعیت، روایت زندگی و کشف لایه‌های پنهان جامعه بوده است.

این سینما که با عناوینی چون «سینمای بیداستان»، «سینمای غیر داستانی» یا «سینمای حقیقت» شناخته می‌شود، در عین سادگی ظاهری، دنیایی از تعهد، درگیری‌های فکری، و مسئله‌مندی را در دل خود دارد.

کتاب «تاریخ سینمای مستند» که توسط نشر سروش به چاپ پنجم رسیده، از معدود آثار تحلیلی و جامع در زبان فارسی است که به این ژانر مهجور اما تاثیرگذار به‌طور جدی پرداخته است.

این کتاب، اثری است مرجع‌گونه که تلاش دارد ضمن بازخوانی تاریخ سینمای مستند، شناختی عمیق از مسیر تحول این هنر رسانه‌ای ارائه دهد. نویسنده در این کتاب، مستند را نه فقط یک فرم سینمایی، بلکه بستری برای تحلیل تاریخ اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی بشر در نظر گرفته و با دقتی پژوهشی و نگاهی بینارشته‌ای، سیر این تحولات را از روزهای نخست پیدایش سینما تا دوران تسلط رسانه‌های تلویزیونی و دیجیتال دنبال می‌کند.

در ابتدای کتاب، نویسنده به عصر لومیرها و نخستین تجربه‌های تصویربرداری از واقعیت می‌پردازد. جایی که دوربین‌ها هنوز چشم‌هایی بی‌ادعا بودند و ثبت زندگی روزمره مردم، از کارگران بیرون‌آمده از کارخانه تا قطار در حال ورود، نوعی «سحر سینمایی» را شکل می‌داد. سپس، با عبور از این مرحله ابتدایی، کتاب وارد دوره‌هایی می‌شود که سینمای مستند به‌تدریج از یک تجربه صرف بصری، به ابزاری آگاهانه برای انتقال ایده، نقد قدرت و واکاوی واقعیت تبدیل شد.

کتاب تاریخ سینمای مستند به صورت خاص به بررسی نهضت‌های مستندسازی در کشورهای گوناگون پرداخته است. این تحلیل جغرافیامحور یکی از نقاط قوت کتاب است؛ چرا که مستند در هر منطقه با توجه به ساختارهای فرهنگی و سیاسی‌اش، شکل و شمایل متفاوتی یافته است. انگلستان با شیوه‌های آموزشی و تبلیغاتی‌اش، روسیه با سینمای پروپاگاندا، آلمان با ریشه‌های اکسپرسیونیستی، آمریکا با تولیدات خبری و تلویزیونی، فرانسه با رویکرد شاعرانه، و کشورهای دیگری چون سوئد، هلند، ژاپن، کانادا و لهستان هر یک سهم مهمی در تکامل این گونه داشته‌اند.

کتاب تلاش دارد تا ضمن معرفی این کشورها و جریان‌های مهم مستندسازی‌شان، شخصیت‌ها و مستندسازان برجسته هر منطقه را نیز معرفی کرده و تحلیل کند. اثر حاضر در پنج بخش با عناوین «نگاهی به عجایب»، «تصاویر در حال عمل»، «خشم و هیاهو»، «عدسی تیره‌وتار» و «وضوح دقیق» تنظیم شده است که هر کدام بخشی از روند تاریخی و نظری این سینما را پوشش می‌دهند.

این ساختار بخش‌بندی‌شده به خواننده اجازه می‌دهد تا با سیر منطقی رشد این سینما، از شکل‌گیری اولیه تا دوران پیچیده معاصر، گام به گام آشنا شود. هر یک از این بخش‌ها حاوی فصول مستقل است که در آن‌ها با ترکیبی از روایت تاریخی، تحلیل نظری، بررسی آثار و زندگی مستندسازان، تصویری چندوجهی از مستند به دست داده شده است. برای مثال، در بخش «خشم و هیاهو» با مستندهای سیاسی و اجتماعی مواجه می‌شویم که صدای طبقات فرودست یا اقلیت‌ها بوده‌اند. در بخش «عدسی تیره‌وتار»، مستندهایی که واقعیت‌های تلخ، جنگ، فقر یا بحران‌های انسانی را بازنمایی کرده‌اند، تحلیل می‌شوند.

از دیگر مزیت‌های کتاب، توجه به پیوند میان مستندسازی و علوم انسانی است. نویسنده با درک این پیوند بنیادین، نشان می‌دهد که مستند نه فقط بازتاب واقعیت، بلکه شیوه‌ای برای فهم آن است. مستندساز در این نگاه، نه صرفاً یک فیلم‌بردار، بلکه پژوهشگر و تحلیل‌گری اجتماعی است که دوربین را به ابزار پرسشگری تبدیل می‌کند.

در مجموع، تاریخ سینمای مستند را باید کتابی دانست که هم برای علاقه‌مندان به سینما خواندنی است، هم برای مستندسازان حرفه‌ای و هم برای پژوهشگران علوم اجتماعی و فرهنگی که می‌خواهند ابزارهای رسانه‌ای را بهتر بشناسند. این کتاب، با زبان روان اما تحلیلی، خواننده را نه‌تنها با تاریخچه‌ای غنی، بلکه با اندیشه‌هایی ژرف درباره نسبت میان واقعیت و تصویر مواجه می‌کند.

چاپ پنجم آن نیز گواهی است بر نیاز روزافزون به آثاری از این دست در فضای فرهنگی امروز ایران. کتابی که خواندنش می‌تواند چشم‌اندازی تازه به یکی از اصیل‌ترین و مسئولانه‌ترین گونه‌های سینما بگشاید.