به گزارش سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا) ـ کتابخانه سیار (Mobile Library) معمولاً به کتابخانه‌‌هایی ‌می‌گویند که درون وسیله نقلیه‌ای بزرگ، جاسازی شده و در مکان‌‌های مختلف شهری و روستایی در حرکت است و با توقف در هر یک از این مکان‌‌ها خدماتش را ارائه ‌می‌کند. کتابخانه‌‌های سیار بیش از همه در مناطق روستایی برای رساندن و گردش کتاب در روستاهای دورافتاده، پراکنده و کم‌جمعیتی که فاقد کتابخانه‌‌‌اند، کاربرد دارد.

دستورالعمل فعالیت کتابخانه‌‌های سیار نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور سال 97 به همت این نهاد تهیه شد. در این آیین‌نامه برای «محل»، «مدت توقف» و «برنامه خدمت‌رسانی» کتابخانه‌های سیار ویژگی‌هایی تعیین شده است؛ مانند اینکه اولویت انتخاب محل توقف کتابخانه سیار با مناطقی است که مخاطب بیشتری دارد یا درباره انتخاب محل توقف کتابخانه سیار توصیه شده این کتابخانه‌ها در نزدیکی مکان‌های عمومی مانند سراهای محله و مسجد مستقر شوند.

عمار امامیون، کتابدار کتابخانه سیار شماره 10 «یار مهربان» نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در گفت‌و‌‌گو با ایبنا به ناآشنایی مردم با کتابخانه‌های سیار اشاره می‌کند و می‌گوید: شناخت مردم از کتابخانه سیار با وجود شکل و ظاهر ویژه آن، زیاد نیست؛ بعضا افرادی مراجعه می‌کنند و درباره خودرو می‌پرسند و اولین تصور آن‌ها از کتابخانه سیار این است که کتاب‌‌فروشی به محله آن‌ها آمده است.

وی ادامه داد: برای برخی از افراد عجیب است که بتوان با مبلغ ناچیزی عضو کتابخانه شد و کتاب امانت گرفت؛ کتابخانه سیار برای کودکان و نوجوانان جذابیت بیشتری دارد. 80 درصد اعضای کتابخانه سیار کودک و نوجوانان و به واسطه حضور آن‌ها پدر و مادرها به عضویت در کتابخانه سیار علاقه‌مند می‌شوند.   

مینی‌بوس کتابخانه سیار شماره 10 یار مهربان نهاد به مناطق دربند، گلاب‌دره، دزاشیب، نیاوران، ازگل، سوهانک، جماران، داراباد و دو منطقه در لواسان می‌رود. این کتابخانه سیار،  5000 جلد کتاب و  180 نفر عضو دارد که 110 عضو آن کودک و نوجوان و مابقی بزرگسال هستند. به‌طور متوسط در طول هفته 100 تا 150 جلد کتاب امانت می‌گیرند. 

کتابخانه پشتیبان کتابخانه سیار شماره 10 یار مهربان نهاد در کتابخانه عمومی شهید محلاتی شهرک محلاتی‌ قرار دارد. یک اتاق این کتابخانه، اتاق کتابخانه سیار نام دارد و فعالیت‌های آماده‌سازی و فهرست‌‌نویسی و .. در این اتاق انجام می‌شود؛ تقریبا 1000 جلد کتاب این کتابخانه آن‌‌جا نگهداری می‌شود. براساس دستورالعمل کتابخانه‌های سیار، حداقل زمان توقف کتابخانه‌های سیار که اینترنت دارند، 2 ساعت و 30 دقیقه و حداکثر حضور و توقف کتابخانه‌ها  تا 6 ساعت تعیین شده است.

  طبق آیین‌نامه کتابخانه سیار، باید یک ایستگاه مشخص برای استقرار کتابخانه تعیین شود؛ مثلا با نصب تابلو، ساعت و زمان و مدت حضور و شماره تماس کتابدار در معرض دید مخاطبان باشد.  امامیون  در این باره می‌گوید: گاهی می‌بینیم در سطح شهر در ایستگاه اتوبوس هم ماشین پارک می‌کنند. اما باید یک مکان  خط‌کشی شده و تابلو وجود داشته باشد که محل استقرار کتابخانه سیار مشخص باشد. این مسئله در تعامل با شهرداری‌ها برطرف می‌شود.
 
براساس آیین‌نامه؛ کتابخانه سیار باید دارای امکانات خاص هم باشد؛ مثلا این خودروها باید عایق رطوبت، امکانات مناسب سرمایشی و گرمایشی استاندارد را داشته باشد و مدیر کل کتابخانه‌های عمومی استان تهران و مدیر کل کتابخانه‌های عمومی شهرستان شمیرانات موظف است این امکانات را فراهم کند.

کتابدار کتابخانه سیار «یار مهربان» شماره 10 درباره وجود مهم‌ترین مولفه‌های کتابخانه سیار می‌گوید: سیستم سرمایشی و گرمایشی استاندارد، مهم‌ترین نکته‌ای است که باید در راه‌اندازی کتابخانه سیار به آن توجه کرد؛ چراکه کتابخانه سیار حتی اگر کولر و بخاری داشته باشد، باز هم با خاموش شدن ماشین، امکان استفاده از این امکانات را ندارد؛ بنابراین برای این مسله باید چاره‌ای اندیشید.

دو دهه از  عمر خودرو کتابخانه سیار شماره 10، می‌گذرد و به‌نظر می‌رسد برای خدمات‌دهی بهتر به‌ویژه در فصول سرد و گرم سال باید یک خودرو جدید را به‌کار گرفت. 

امامیون درباره خدمات‌دهی کتابخانه‌های سیار در فصول مختلف سال می‌گوید: ساعت و زمان کنابخانه‌های سیار، نسبت به نوع فعالیتشان در بافت شهری  و روستایی متفاوت است؛ به‌عنوان مثال علت انتخاب شیفت صبح برای خدمت‌رسانی کتابخانه‌های سیار در فصل پاییز این است که این ساعت با زمان فعالیت مدارس یکی است؛ البته در تابستان و تعطیلی مدارس، مخاطبان کاهش پیدا می‌کند.

وی می‌افزاید: در فصل تابستان، برای ارایه خدمت شیفت عصر با معضل ترافیک سنگین شهر مواجه هستیم؛ به همین دلیل امکان برنامه‌ریزی برای در یک‌ساعت مشخص و مکان خاص دشوار است؛ البته براساس نظرسنجی‌ها در ایام تابستان، درباره ارائه خدمت کتابخانه در شیفت صبح، اتفاق نظر وجود دارد؛ چراکه بیشتر کلاس‌های تابستانی صبح برگزار می‌شوند و این همزمانی موجب جذب مخاطب کتابخانه‌های سیار می‌‌شود.
 
امامیون توقف کتابخانه سیار در کنار بوستان‌ها در فصل تابستان را مؤثر می‌داند اما می‌گوید: این حضورهای فصلی و مقطعی ممکن است در ابتدا، مراجعان بیشتری را جذب کند، اما با اتمام فصل، مراجعه کمتر می‌شود و این مسئله مانع استمرار کتابخوانی و امانت کتاب در طولانی مدت می‌شود؛ به نظر من حضور فصلی کتابخانه‌های سیار در مناطق مختلف زمینه ریزش مخاطب کتابخانه‌های سیار می‌شود.
 
از محله‌های پُراستقبال و بدون مخاطب می‌گوید: کتابخانه‌ سیار یار مهربان شماره 10 شمیرانات در شهرستان لواسان به‌دلیل بافت شهری، در همه فصل‌ها با استقبال خوبی روبه‌رو می‌شود؛ البته تابستان‌ها به‌دلیل اینکه بیشتر مخاطبان این منطقه در سفر هستند، مخاطبان هم کمتر می‌شوند.

کتابدار کتابخانه سیار شماره 10 «یار مهربان» درباره محله‌های کم‌مخاطب این کتابخانه به منطقه جماران اشاره می‌کند که برای بهبود این وضعیت به ایده استقرار کتابخانه سیار در سرای محله و مدارس اشاره می‌کند. 

محل توقف کتابخانه سیار براساس پیشنهاد کتابدار، رئیس اداره کل کتابخانه‌های شهرستان انتخاب می‌شود. امامیون معتقد است: «در ابتدای حضور کتابخانه سیار در منطقه یک، محل توقف کتابخانه با آزمون خطا انتخاب می‌شد؛ به‌عنوان مثال در برخی مناطق، مکان مناسب توقف وجود نداشت؛ ساعت هم مناسب نبود و در مجموع با آزمون و خطا محل‌های توقف انتخاب می‌شد.»
 
از چالش‌های حضور کتابخانه‌ سیار در منطقه یک می‌گوید: در منطقه یک، معضل جای پارک، باریک بودن خیابان و ترافیک سنگین را داریم؛ علاوه‌براین همین منطقه سوهانک که جای پارک مناسبی دارد بعضی روز‌‌ها، باید صبر کنیم تا حای پارک، خالی بشه اما مناطق دیگر ممکنه جای پارک بیشتری داشته باشد و فضای استقرار هم به همان نسبت بیشتر باشد؛ به‌عنوان مثال در منطقه الهیه، به دلیل نوع و اندازه خودرو، در بسیاری از محله‌ها، نتوانستیم حضور داشته باشیم؛ همچنین در منطقه قیطریه به خاطر اینکه بیشتر قسمت‌ها پارک ممنوع است، امکان پیدا کردن مکان توقف، نیست و در این منطقه هم نتوانستیم ساعت‌های زیادی حضور داشته باشیم.

البته هر خودرویی مزایا و معایب خودش را دارد؛ مثلا خودروی کوچک‌تر، امکان خدمت‌رسانی بیشتری در محل‌های منطقه یک فراهم می‌کند، اما فضا در این کتابخانه‌‌ها، محدود‌تر می‌شود و به‌ویژه اینکه امکان عرصه کتاب کمتر می‌شود؛ علاوه‌بر این با احتساب کتاب‌هایی که همیشه در امانت هستند، ممکن است تعداد کتاب‌های موجود، پاسخگوی سلیقه و نیاز مخاطب نباشد؛ به‌عبارت دیگر وقتی یک مخاطب، ممکنه به‌دلیل کوچکی خودرو، کتاب‌های معدود با موضوعات محدود و امکان وجود کتاب‌هایی که مخاطب آن را خوانده باشد، موجب شود دیگر به کتابخانه سیار مراجعه نکند.      

امامیون، براهمیت امکان تبادل کتاب با کتابخانه پشتیبان تاکید می‌کند و می‌گوید، نمی‌تواند در قالب «مبادله کتاب»، کتاب‌هایی که نمی‌خواهد را تحویل بدهد و در مقابل، کتاب‌هایی را که نیاز دارد از کتابخانه پشتیبان بگیرد؛ چراکه  هر کتابخانه پنل کاربری خودش را برای ثبت امانت کتاب دارد که کتابخانه‌های دیگر به آن دسترسی ندارند.

                              

در کتابخانه سیار، اگر یک نفر یک کتابی را از کتابخاته سیار امانت بگیرد، باید کتاب را به همان کتابخانه سیار تحویل بدهد؛ دلیل اصلی این مسئله، این است که کتابخانه‌ها به پنل کاربری همدیگر دسترسی ندارند.

به‌گفته امامیون، در سیستم ثبت امانت کتاب در کتابخانه‌های عمومی قرار است بارکدهای کتاب دیگر به‌نام کتابخانه ثبت نشود تا اگر کتاب‌ها جا‌به‌جا شدند، امکان تحویل و امانت کتاب از کتابخانه‌های دیگر وجود داشته باشد؛ البته در بحث عضویت، هر‌کسی که عضو کتابخانه‌های عمومی کشور باشد؛ امکان استفاده از کتابخانه‌های سیار را هم دارد و می‌تواند از این کتابخانه‌ها کتاب دریافت کند و افرادی که نخستین‌بار عضو این کتابخانه‌ها‌(سیار) می‌شوند؛ می‌توانند از کتابخانه‌های دیگر  هم کتاب دزیافت کنند. 

امامیون از آمار درخور‌توجه مفقودی‌‌های کتاب در کتابخانه سیار در مقایسه با کتابخانه‌های ثابت می‌گوید؛ «ممکن است، عضو کتابخانه، فراموش کند در یک ساعت مشخص، کتاب را به کتابخانه سیار تحویل دهد؛ از این موارد زیاد پیش آمده.»

او با تمام عشق و علاقه‌اش به کتابخانه سیار، معتقد است: شاید همه بتوانند کتابدار کتابخانه سیار شوند اما قطعا نمی‌توانند کتابدار سیار بمانند. 

گلایه‌ای هم به‌عنوان کارشناس‌ارشد کتابداری دارد و می‌گوید: کتابدار باید دغدغه ترویج کتاب داشته باشد نه ماشین! وقتی همه انرژی کتابدار صرف تعمیر و تجهیز و خراب نشدن ماشین بشود، دیگر توانی برای ترویج کتابخونی باقی نمی‌‌ماند؛ کتابدار باید دغدغه‌اش امانت و گسترش کتابخوانی باشد نه نگهداری از ماشین! 

به‌نظر می‌رسد، کتابخانه‌های سیار، علاوه‌بر کارکرد اصلی برای تحقق عدالت فرهنگی و دسترسی به کتاب، باید به مسئله کیفیت خدمات هم توجه کنند تا سرمایه، نیروی انسانی و زمانی که صرف یک فعالیت فرهنگی می‌شود، بهینه باشد و  هدر نرود.