به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران  (ایبنا)، در این نشست که در غرفه جوایز کتاب‌های سال نمایشگاه کتاب 1402 برگزار شد، مباحث مختلفی از جمله انتقادات به فضای جوایز ادبی کشور، نقش رسانه‌ها در معرفی یا ارتقای آثار ادبی منتشر شده یا برگزیده جوایز مختلف به ویژه جایزه ادبی جلال آل احمد بررسی شد. 

بررسی نقش فضای جوایز ادبی بعد از برگزاری بر جریان سازی فضای ادبی و فرهنگ کتابخوانی
مصطفی وثوق‌کیا، کارشناس کتاب و فعال رسانه‌ای در این نشست در مورد جریان‌ساز نبودن جوایز ادبی کشور بر فضای آثار ادبی و کتاب‌های برگزیده بعد از برگزاری این نوع مراسم‌ها بیان کرد: شیوه برگزار کردن جایزه برای کتاب در کشور ما مانند برگزاری مراسم اسکار است. به این شکل که فیلم‌ها یک سال در سینماها اکران می‌شوند و چند هزار نفر این فیلم‌ها را در طول سال دیده‌اند و نظراتشان را یادداشت کرده‌اند و رای‌شان را برای جایزه می‌دهند و در نهایت جایزه مشخص می‌شود که در چه رشته‌ای چه جایزه‌ای به کدام فیلم اختصاص یابد. تقریباً تمام جوایز ادبی در دنیا به این شکل هستند.

وی افزود: بنابراین تمام مراسم جوایزی که در سال ۱۴۰۲ برگزار می‌شود در مورد کتاب‌هایی است که در سال ۱۴۰۱ منتشر شده‌اند. از زمانی که کتاب منتشر می‌‌شود خوانده خواهد شد و به تبع آن اهل رسانه می‌بیند که در کتابفروشی‌ها موجود است. لذا کسی که داور می‌شود اگر موقعیت باشد کتاب را می‌خواند و بعد به فرآیند داوری می‌رسد. فرآیند داوری نیز بر اساس معیار‌هایی که وجود دارد اثر را قضاوت می‌کند.

وثوق‌کیا تأکید کرد: با این اوصاف تمام مسائل متوجه رسانه نیست و بخشی از آن به ناشر مربوط است. به طور مثال کسانی که کتاب را می‌خوانند و می‌خواهند فرایند داوری را انجام دهند بررسی می‌کنند ببینند که این کتاب در بازار وجود دارد یا نه. بنابراین تمام این‌ها پله به پله و زنجیره است که می‌توان کارایی آن را بررسی کرد.
این کارشناس کتاب در ادامه ضمن بیان اینکه رسانه فقط بخشی از فضای مؤثر بر آثار منتشر یا منتخب است، گفت: طبیعتاً پر سر و صدا کردن یک کتاب در رسانه رسمی یا فضای مجازی به این فرایند کمک می‌کند اما آنچنان در داوری تأثیرگذار نیست و داور نظر خود را از رسانه نمی‌گیرد. گاهی حتی پیش می‌آید که یک کتاب مغفول می‌ماند یا حتی به برگزیده‌ها نیز نمی‌رسد.

وی در ادامه نشست در پاسخ به این سؤال مجری مبنی بر اینکه با این اوصاف آیا شما معتقد هستید رسانه در این زمینه کار خود را درست انجام می‌دهد؟ تأکید کرد: لزوما اینطور نیست. اما رسانه یک بخش کار است. در ابتدا باید ببینیم شرایط چطور است. به طور مثال یک بار بررسی کردیم که عنوان جایزه جلال چه بود. جایزه جلال برای مدتی گران‌ترین جایزه ادبی ایران بود. ۱۱۰ سکه را شامل می‌شد و با قیمت فعلی سکه اکنون نزدیک به ۴ میلیارد تومان ارزش داشت. اما به تدریج تعداد سکه کم شد و به ۳۰ سکه رسید و به حدی قیمت دلار و سکه افزایش یافت که اکنون مبلغ جایزه جلال ۲۵۰ میلیون تومان شده است.

وثوق‌کیا ادمه داد: وقتی مدام یک جایزه را دستکاری می‌کنیم و ارزش آن را بالا و پایین می‌کنیم، از اعتبار مادی آن را می‌اندازیم نباید انتظار داشته باشیم که تأثیر چندانی هم داشته باشد. هرچند این جایزه از لحاظ سیاست‌گذاری نیز دارای مشکل است زیرا یک آیین‌نامه برای آن نوشته شده است و یک‌بار بر‌گزار کردند و به قدری سخت گرفتند که کسی این جایزه را نبرد. دوره بعدی به قدری آسان گرفتند که برای همه سؤال بود چرا کتابی که جایزه را برده، برنده شده است؟

این کارشناس افزود: اکنون یکسری از گزارش‌ها مطالب یا کتاب‌ها صرفاً یک مخاطب خاص دارد و نمی‌توان انتظار داشت که عموم جامعه از آن استقبال کند. اکنون رسانه بسیار گسترده و شخصی شده است. شاید رسانه رسمی نتواند در ذهن مخاطب تأثیر بگذارد اما به هر حال در اذهان مفهومی اثرگذار است. اکنون به قدری رسانه‌های شخصی زیاد شده و اینفلوئنسرها و بلاگرها در فروش یکسری آثار و کتاب‌ها تاثیرگذار هستند که نمی‌توان آن را ملاک قرار داد.

وی همچنین در بخشی از سخنان خود عنوان کرد: اگر به خبرگزاری روزنامه ماهنامه یا سالنامه نگاه کنیم متوجه می‌شویم که مدل هر کدام متفاوت است. کارکرد مطالب ماهنامه با مطالب روزنامه متفاوت است. روزنامه یک یا دو پله جدی‌تر و تحلیلی‌تر از یک خبرگزاری وارد عمل می‌شود اما اثر ادبی که می‌خواهد تولید شود ربطی به این فضا ندارد. ممکن است نویسنده کتاب برای ایده گرفتن یا روند کار خویش روزنامه و ماهنامه بخواند و جستجوی داشته باشد، اما این دو مقوله از یکدیگر جدا هستند. پاسخ این است که کار رسانه بعد از انتشار یک اثر است که به دیده شدن آن کمک کند و پای کار بیاید تا مخاطب این کتاب آن را پیدا کند حتی با بایکوت کردن یک اثر می‌تواند به دیدن نشدن آن کمک کند.

این کارشناس رسانه با اشاره به نقش رسانه در بررسی و معرفی آثار ادبی قبل از منتخب شدن برای جوایز گفت: نویسنده انتظار دارد که اثرش معرفی شود اما در ابتدا خودش باید پای کتابش باشد. بنابراین کسی که کتابش منتشر می‌شود و دیگر کاری به چیزی ندارد و انتظار دارد دیگران آن را بخوانند نمی‌تواند چنین دیدگاهی داشته باشد. بخشی از این مسئله به بازار کتاب و بخشی از آن به رسانه‌ها و منتقدان و بخشی نیز به خود نویسنده مربوط است. اما ما نمی‌توانیم نویسنده‌ای که نمی‌خواهد کتابش نقد شود یا راجع به آن صحبت شود را مجبور کنیم صحبت کند.

وی همچنین تاکید کرد: بخشی از جذابیت یک کتاب این است که نویسنده خودش راجع به آن صحبت کند و چالش‌ها را بپذیرد. گاهی یک نویسنده کتاب منتشر می‌کند و فعالانه بازخورد می‌دهد و بازخورد می‌گیرد. بنابراین چنین مسائلی اثرگذار است. لذا رسانه به تنهایی نمی‌تواند تمام بارها را به دوش بکشد و تمام ماجرا نیست و در بازار نشر مسائل دیگری که به آن اشاره کردیم نیز موثر است.

رسانه در معرفی یا ارتقا آثار ادبی و کتاب‌های منتشر شده دچار روزمرگی خبری شده است
در ادامه نیز حسام آبنوس، فعال رسانه‌ای حوزه فرهنگ و کتاب حاضر در این نشست درخصوص جایگاه و نقش رسانه در معرفی یا ارتقا آثار ادبی و کتاب‌های منتشر شده طی یکسال گفت: نکته‌ای که باید درباره آن حرف بزنیم در مورد جایگاه رسانه است. باید بررسی شود که چرا رسانه تمام و کمال به برخی از کتاب‌های برنده یا نامزد شده جوایز ادبی نمی‌پردازد؟ به نظر من فضای خبری کشور به قدری درگیر روزمرگی رسانه و مسائل بی‌اهمیت در رسانه هستیم که گاهی خبرنگاران و صاحبان رسانه فرصت کافی برای مستندنگاری ‌کامل را ندارند. هرچند نمی‌خواهم نپرداختن کامل و تخصصی رسانه به کتاب‌ها و جوایز ادبی را توجیه کنم.

وی افزود: اما به قدری وقتی خبرنگار تنگ و معیشت آن سخت است که فرصت نمی‌شود. اکنون به دلیل مشکلات معیشتی و عدم احساس امنیت شغلی خبرنگاران صرفاً می‌توانند وظایف اصلی که برای آن‌ها مشخص شده را انجام دهند و فرصت نمی‌کنند که به مسائل دیگر از جمله جوایز مختلف ادبی و آثارهای برگزیدگان جوایز ادبی بپردازند.

آبنوس ادامه داد: بعد از برگزاری آخرین جایزه ادبی جلال، یکی از روزنامه‌ها با ما تماس گرفت و گفت که نقد خود را در رابطه با این مراسم بنویسم. اما پاسخ من این بود که انتقاد یا نقدی وجود ندارد، نقد اصلی به خود رسانه و روزنامه‌ها است. خبرنگاری که در طول یک سال کتاب‌های منتشر شده یک سال را نخوانده و به صورت تخصصی آن را تحلیل و نقد نکرده و با نویسنده آن به گفتگو نپرداخته است نمی‌تواند انتقاد خاصی داشته باشد.

این فعال رسانه‌ای در پاسخ به این سوال که انتقال مخاطب توسط رسانه‌ها به سمت ارتقای آثار ادبی یا آثار برنده جوایز ادبی چقدر تاثیر گذار است؟گفت: اگر حرف از رسانه رسمی می‌زنیم طبیعتاً امروز نباید دنبال این باشیم که اگر کتابی در رسانه‌های رسمی منتشر شد و در مورد آن صحبت شد این کتاب قطعا پرفروش می‌شود. اگر کسی چنین تصوری دارد یک تصور باطلی است که باید آن را دور بریزد. حتی اگر هم در طول سال در مورد یک اثر ۱۰ یادداشت منتشر شود باز هم نمی‌توان این توقع را داشت که مسیر پرفروش شدن را طی کند. هرچند امروزه شبکه‌های اجتماعی نیز در این مسیر اثر دارند، اما از مسیر دیگری راه را طی می‌کنند و سلیقه مخاطبی که امروز در نمایشگاه است آن کتابی نیست که بر فرض مثال جایزه ادیی جلال می‌خواهد به آن جایزه بدهد یا جایزه قلم زرین را بگیرد.

وی ادامه داد: معمولاً سلیقه مخاطب به سمت سلیقه جوایز نیست و بر اساس پرفروش‌های بازار چه در رمان فارسی و چه در رمان خارجی نیز می‌توان حدس زد. امروز اسم کتاب که می‌آید همه می‌خواهند به دنبال بزرگان ادبیات روس یا آمریکا بروند. بنابراین نمی‌توان گفت که اگر کتابی در رسانه رسمی منتشر شد حتماً مخاطب به آن واکنش مثبت نشان می‌دهد و این یک تصور غلط است. اما حرف من این است؛ رسانه‌ای که در طول سال در مجموع ۳۵ صفحه به آثار فرهنگی و کتاب اختصاص نمی‌دهد چه توقعی دارد که رویکرد انتقادی‌اش نیز حفظ شود؟

آبنوس خاطرنشان کرد: خبرنگار این روزها خودش هیچ پیشنهاد یا انتقادی ندارد و نمیتواند دو اثر به این نامزدهای جوایز اضافه کند لذا اول از همه پیکان به سمت خبرنگار یا رسانه است نکته اول که چرا جوایز در رسانه‌ها بازتاب داده نمیشود همان مشکلی است که در جامعه وجود دارد در رسانه نیز وجود دارد فرد رسانه‌ای ما کمتر کتاب می خواند حال در مورد اینکه تحلیل یا زاویه نگاهی داشته باشد نمیخواهم صحبت کنم.

در بخش انتهایی نشست، آبنوس با جمع بندی مبحث نقش رسانه‌ها در ارتقای آثار ادبی عنوان کرد: این ارتباط دو سویه است که مانند یک ساعت شنی است. به‌طور مثال یک کتاب در شبکه‌های اجتماعی پرفروش می‌شود، رسانه‌های رسمی به آن توجه می‌کنند و گاهی رسانه رسمی یک کتاب را پرفروش می‌کند و تازه وارد شبکه‌های اجتماعی می‌شود اما تفاوت این است که در فضای مجازی دیگر سیاست رسانه‌ای وجود ندارد و هر کاربری می‌تواند خودش سردبیر خودش باشد.

وی تشریح کرد: ماجرای شبکه‌های اجتماعی یک قسمت دیگر نیز دارد و آن نقش اینفلوئنسرها و بلاگرهاست. آن‌ها از این مسیر کسب درآمد می‌کنند. ممکن است بسیاری از اوقات کتاب معرفی شده توسط بلاگرها پرفروش شود اما ممکن است یک روزنامه نگار منتقد وقتی با آن کتاب روبرو می‌شود ببیند که به آن شکل هم قابلیت فروش نداشته است. نمی‌توان گفت که شبکه اجتماعی و رسانه رسمی کدام بر یکدیگر تاثیر محض می‌گذارد این یک ارتباط دوسویه است.

آبنوس با بیان اینکه جریان نقد می‌تواند بر ارتقاء یک اثر تأثیرگذار باشد خاطرنشان کرد: با این اوصاف زمانی که یک نویسنده نوشتن اثری را شروع می‌کند خیلی به این مسئله توجهی ندارد که چه بنویسد که اثرش در بازار زیاد بفروشد. هر چند ممکن است که سلایق و سیاست‌های جایزه ادبی جلال هرساله به دلایل مختلف تغییر کند و گاهی حتی دولت‌ها نیز در این مسئله تاثیرگذار هستند. 

وی همچنین در بخشی از سخنان خود مطرح کرد: یک مسئله دیگر نیز که وجود دارد این است که در کلیت، نقد جذاب نیست. به این معنا که منتقد را کسی دوست ندارد و عنصر نامطلوب است چه در ذهن مسئولان و چه در ذهن نویسنده، ناشر و افکار عمومی. به طور مثال من یکبار در مورد یکی از کتاب‌های برنده جایزه جلال نقدی نوشتم و نویسنده در اینستاگرام با من ارتباط گرفت و گله مند بود و حتی دوستانش با من تماس گرفتند و از نقد من ایراد گرفتند. این به این معنا است که فرهنگ نقد هنوز جا نیفتاده است.

آبنوس گفت: نویسندگان حتی باید خوشحال باشند که کتاب یا آثار آن‌ها مورد نقد قرار می‌گیرد. زیرا از طرفی باعث افزایش فروش یا بازدید می شود. لذا یکی از علل اینکه شما می‌گویید چرا بعد از مراسم به آثار جوایز پرداخته نمی‌شود همین است زیرا به دردسرش نمی ارزد.

این کارشناس در پاسخ به اینکه باتوجه به اینکه ماهیت رسانه انتقادگراست، آیا در معرفی آثار برگزیده و کتب منتخب گزینشی عمل می‌کند یا آیینه‌ای برای به تصویر کشیدن فضای ادبی است؟ پاسخ داد: طبیعی است که رسانه یک جهت و سوگیری خاصی داشته باشد، هر رسانه یک خط مشی دارد. خط رسانه‌های خارجی نیز جهت گیری خاص خودشان را دارند و نمی‌توانند آینه تمام نمای آثار ادبی و حوزه نشر باشند. کتابی که در یک رسانه رسمی منتشر می‌شود همسو با سیاست‌های و خط مشی آن‌ها است لذا چنین توقعی بیجا است و هیچ جای دنیا به این شکل نیست که رسانه آزاد یا مستقلی وجود داشته باشد.

سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی تخصصی کتاب تهران با شعار«آینده خواندنی است» از ۲۰ الی ۳۰ اردیبهشت ماه در مصلای امام‌ خمینی(ره) و همزمان به‌صورت مجازی در ketab.ir  برگزار می‌شود.