به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، امروز، هشتم مرداد، مصادف با نخستین روز ماه محرم نخستین جلسه از سلسله نشست‌های «تکیه کتاب» با موضوع «نفس المهموم و تاثیر آن در ادبیات عاشورایی امروز» با حضور محمد اسفندیاری، پژوهشگر تاریخ و مولف کتابشناسی تاریخی امام حسین (ع) و سعید طاووسی مسرور، پژوهشگر تاریخ اسلام و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در سرای اهل قلم خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.

«نَفَسُ المَهْموم فی مُصیبَةِ سیّدنا الحُسَیْن المَظْلوم»، کتابی درباره واقعه کربلا و وقایع پس از آن، نوشته شیخ عباس قمی است. مطالب کتاب از ولادت امام حسین(ع) آغاز و سپس مناقب امام سوم شیعیان را ذکر کرده و آن‌گاه تمام وقایع مربوط به واقعه کربلا را شرح می‌دهد و میرزا ابوالحسن شعرانی و محمدباقر کمره‌ای این کتاب را به زبان فارسی ترجمه کرده‌اند.

در این نشست، محمد اسفندیاری، پژوهشگر و نویسنده کتاب‌های عاشوراشناسی در سخنانی با تاکید بر اینکه اگر شیخ عباس قمی در زمان ما بود کتابش را به گونه‌ای دیگر می‌نوشت، گفت: چهار گونه کتاب درباره عاشورا داریم که شامل کتاب عاشورایی کربلا، دیگری عاشورایی نخست تا عصر صفوی، سوم کتاب‌های عاشورایی پساصفوی تا پیش از مشروطه و چهارم کتاب‌های عاشورایی مشروطه تا امروز است که کتاب‌های گروه از عاشورا تا عصر صفوی و نیز دوران پساصفوی تا پیش از مشروطه بسیار اساطیری هستند و در کتاب‌های دوران مشروطه تاکنون تلاش شده که اسطوره‌زدایی کنند.

اسفندیاری با بیان اینکه از زمان وقوع حماسه عاشورا بسیاری از اسطوره‌ها زنده شدند، افزود: به تعبیر دکتر شریعتی در دوران پیش از صفوی وقتی شیعه نام محمد (ص) را می‌شنید حق داشت بگوید کدام محمد و پس از صفوی وقتی نام حسین را می‌شنود حق دارد بپرسد کدام حسین؟

عاشورای نفس المهموم سوررئالیستی است
وی با تاکید بر اینکه «نفس المهموم» در دوره پس از مشروطه خلق شده ولی نگاهی سوررئالیستی دارد و در آن اسطوره واقعی‌تر از واقعی شده است، توضیح داد: در کتاب‌های تاریخی با دو امام حسین (ع) روبه‌رو هستیم یکی حسین کتاب‌هایی چون تاریخ طبری که امام و اسوه است و دیگر حسین مورد اشاره در کتاب امثال کاشف و شریف کاشانی که اسطوره محسوب می‌شود. مولف نفس المهموم در دوران پس از مشروطه می‌زیسته ولی وارث گفتمان عاشورایی پیش از مشروطه است. چه بسا کسانی که ناقد جدی محدث قمی هستند اگر در زمانه وی بودند کتاب‌شان مانند او می‌شد.

اسفندیاری با تاکید بر آشنایی زیاد محدث قمی با منابع تاریخی مرتبط با عاشورا افزود: وی به اشباع از منابع تاریخی استفاده کرده و کتابش بیش از تحلیلی بودن توصیفی است؛ زیرا در آن زمان تحلیل وارد مباحث عاشورایی نشده بود و بیشتر به توصیف و نقل می‌پرداختند.

فضل تقدم قمی بر سایر مقتل‌نویسان
این پژوهشگر با بیان اینکه محدث قمی دارای فضل تقدم بر سایر مقتل‌نویسان است و دیگران بر خوان وی نشسته‌اند، تاکید کرد: نفس‌المهموم آخرین مقتل عاشورایی کلاسیک است و پس از آن وارد فضای آثار مدرن و نیز اسطوره‌ای می‌شویم. این کتاب خوش‌خوان است و توسط میرزا ابوالحسن شعرانی، محمدباقر کمره‌ای و نظری منفرد ترجمه شده است. قمی ذهنیت ایدئولوژیک نداشته و بنابراین اقوال را بدون سخت‌گیری آورده و نگاهی اساطیری نیز دارد.

وی با بیان اینکه «نفس‌المهموم» دارای محاسن بسیاری است، توضیح داد: این کتاب اطلاعات زیادی را به مخاطب ارایه می‌دهد و فاقد قلم‌گردانی است. این کتاب دامن دامن مطلب می‌آموزد.

اسفندیاری افزود: در عین حال این کتاب دارای اشکال‌های بسیاری است و اغراق‌های زیادی دارد. به عنوان نمونه چگونه می‌شود باور کرد امام حسین (ع) یک تنه 1900 نفر را بکشند یا چه کسی در آن واویلا تعداد زخم‌های پیکر امام را شمرده و 67، 68، 320 یا 1900 زخم را اعلام کرده است؟ یا چگونه می‌توان این قول را که امام فرمودند من فریب خوردم را می‌توان باور کرد؟ یا منطقی دانست که امام حسین (ع) از هیچ زنی شیر نخوردند و پیامبر (ص) انگشت صبابه خود را بر دهان‌شان گذاشتند تا از آن سیراب شوند؟ و یا این روایت که جنیان و فرشتگان در روز عاشورا به امام حسین (ع) پیشنهاد دادند که به یاری ایشان بشتابند و نپذیرفتند؟ یا این روایت که اسب امام حسین 40 نفر را کشت؟ در آن زمان تاریخ نگاری تحلیلی انجام نمی‌شده و بیشتر به تاریخ‌نگاری توصیفی می‌پرداخته‌اند.  
این نویسنده تاکید کرد: در بسیاری از منابع شیعه و اهل تسنن اشاره شده که پس از شهادت امام حسین (ع) دگرگونی‌هایی در آفرینش رخ داد، هوا تاریک شد، ستارگان ظاهر شدند و فرشتگان و جنیان گریستند که باید درباره صحت آنها با کمک اخترشناسان بررسی انجام شود. مرحوم شعرانی به این قسمت از کتاب نفس المهموم که رسیده تذکر داده است، طبق قواعد نجومی در دهم محرم خورشید نمی‌گیرد.

این پژوهشگر با تاکید بر اینکه برای بررسی صحت یک روایت باید به تعدد راویان و نیز تنوع آنها توجه کرد، افزود: مهمتر از تعداد راویان تنوع آنهاست که اگر هم اهل تسنن و هم شیعیان و نیز غیرمسلمانان به مطلبی اشاره کنند صحت آن قوی‌تر است.

وی با تاکید بر اینکه بهتر بود محدث قمی در کتابش به مطالبی از جمله ماجرای شهادت برادران حضرت ابوالفضل (ع) و مشورت کردن امام حسین (ع) با عبدالله بن‌عباس اشاره نمی‌کرد، گفت: در عین حال این کتاب، ارزنده، آموزنده،‌ مهم و مفید است.

نویسنده «نفس‌المهموم» گاه با خود تعارف درونی دارد
همچنین در این نشست، سعید طاووسی مسرور، پژوهشگر تاریخ اسلام و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در سخنانی با اشاره به اینکه نویسنده «نفس المهموم» از شاگردان محدث نوری است، عنوان کرد: کتاب محدث نوری در باب عاشورا سلبی و انتقادی بوده و کتاب قمی ایجابی است.

طاووسی با تاکید بر اینکه مولف «نفس المهموم» به منابع متقدم استناد کرده است، گفت: وی اخبار منقول از دیگران را پالایش کرده و تسلط زیادی به منابع داشته است.
وی تاکید کرد: باید «نفس المهموم» را با توجه به دوران تالیفش ارزیابی کنیم و جفاست که قمی را از زمانه‌اش برید و با تیغ امروز جراحی کرد. این اثر مسلما دارای ارزش بالایی بوده که شعرانی و کمره‌ای که از بزرگان علم تاریخ هستند آن را ترجمه کرده‌اند. این اثر مخاطب عام و خاص دارد و نگاه اساطیری که نویسنده به عاشورا دارد در منابع پیش از آن نیز سابقه داشته است.

طاووسی با اشاره به اینکه موضوع امام حسین (ع) و عاشورا امر عظیمی است که دارای استعداد برای نگاه اسطوره‌ای است، ادامه داد: نفس المهموم آخرین کتاب عاشورایی کلاسیک است و پالایش مطالب متقدمان یکی از نقاط قوت اصلی آن به شمار می‌رود.

وی با ابراز تاسف از پذیرش مطالب غیر معقول توسط مخاطبان عام تاکید کرد: خوشبختانه اکنون با پیشرفت علم امکان دسترسی به امکانات هواشناسی و اخترشناسی برای بررسی روایات تاریخی فراهم شده که باید از آنها استفاده کرد. همچنین جا دارد در قالب رساله‌های دکتری به روایات مربوط به عاشورا پرداخت و درستی آنها را از نظر علمی و کاربردی بررسی کرد.

طاووسی با تاکید بر اینکه کثرت روایت دلیل درستی آن نیست و بهتر بود نویسنده نفس المهموم بررسی بیشتری در این زمینه انجام می‌داد، گفت: گاه نویسنده با خود نیز تعارض درونی دارد و نیز با رویکرد کلامی در نقل تاریخ در این اثر مواجه می‌شویم.

وی معتقد است، این کتاب بیشتر مناسب مخاطبان خاص و اهل تحقیق است و مخاطبان عام بهتر است در کنار این اثر از مقاتل و تحلیل‌های جدید نیز استفاده کنند.