این دو در همزیستی و اغلب در هر دو سطح عام و رسمی، یکدیگر را تقویت می‌کنند. با این وجود در طول صدوپنجاه سال گذشته، جنبه‌های پیشااسلامی و اسلامی هویت جمعی از سوی روشنفکران مختلف و بعدها حکومت‌ها به عنوان پایه‌های بدیل یکدیگر برای ایدئولوژی‌هایی برگزیده شدند که در جستجوی تعریف ملت و مکان آن، یعنی وطن بوده‌اند. این کتاب از رابطۀ بین هویت‌های جمعی ـ نوعی و همانندی در اجتماع در طول زمان و شکل‌گیری مکان بهره می‌گیرد تا شرایط ویژه ایران در رابطه با مفاهیم وطن و هویت ملی را توضیح دهد.
در اینجا وطن به‌مثابه نمونه‌ای از مکان مفهوم‌پردازی می‌شود و برساخته‌های رسمی آن، بر پایه سنت‌های ازپیش‌موجود، به وسیله ایدئولوژی‌های دولتی و ترویج و تبلیغ‌شان از طریق موزه ملی ایران مفهوم‌پردازی می‌شوند. همچون مکان، وطن نیز برساخته‌ای تاریخی است در چارچوب یک سنت. مکان به‌واسطه تجربه فرهنگی یک محل ملموس همچون یک ساختمان، یک محوطه باز یا یک یادمان تجسم می‌شود. مکان از محدودیت‌های فیزیکی یک محل درمی‌گذرد اگرچه ممکن است به طور ملموس از طریق یک محل ثبت و درک شود.
کتاب حاضر حاوی دو بخش است. بخش اول روند مذکور را با اشاره به دو نمونه تخت جمشید متعلق به دوران پیش از اسلام (518 پیش از میلاد) و مناسک ماه محرم توضیح می‌دهد. بر اساس این دو مثال، بخش دوم کتاب به شکل‌دهی به هویت‌های جمعی و مفهوم وطن و بازنمایی آنها در موزه ملی ایران می‌پردازد. تخت جمشید و آیین‌های محرم حامل دو روایت یا اسطوره هستند که مکرراً در ایران به آنها استناد می‌شود. یکی در رابطه با منشأ ایرانیان که نمونه‌اش دوره هخامنشی است و دیگری بر قهرمان بی‌نظیر تشیع، یعنی امام حسین (ع) است.
این اساطیر و مکان‌های مرتبط با آنها، در مرکز گفتمان‌های رقیب هویتی در ایران معاصر قرار دارند. نقطه آغاز این کتاب بر این باور متکی است که مکان تحت تأثیر تاریخ و بنابراین تغییرپذیر است و با تمرکز بر رابطه بین اساطیر و روند خلق مکان متمرکز، نشان می‌دهد که مکان الگویی است دیرینه و وابسته و سنت‌ها و رفتارهای سنتی. مکان‌ها را هویت‌ها تعریف می‌کنند و متقابلاً هویت‌ها نیز در مکان جامه حقیقت می‌پوشند. از طریق همین روند ساختن و رقابت بر سر مکان است که منازعات ایدئولوژیک آشکار می‌گردند.
این کتاب در بخش اول با عنوان دو الگوی وسیع مکانی به تخت جمشید و نقشبندی‌های وطنی: یک تجسم پیشااسلامی، تکوین ذهنیت مشترک شیعه و میان‌پرده: پیامدهای جریان‌های هویتی پیشااسلامی و شیعی برای نقشبندی وطن می‌پردازد و در بخش دوم با عنوان ایرانی کیست؟ رؤیاهای رهایی‌بخش وطنی و هویتی به ظهور رؤیای شاهنشاهی/ امپراطوری: موزه ایران باستان، وطن و دولت‌ملت، پس از رؤیای امپراتوری: رؤیایی معنوی در موزۀ دوران اسلامی، نقشبندی‌های ایدئولوژیک: وطن و تنش‌هایش در موزه ملی ایران اشاره می‌کند.
جایگزین شدن نظم سیاسی جهانی متکی بر امپراتوری‌ها توسط نظمی متکی بر دولت‌ملت‌ها طی روندی چهارصدساله به وقوع پیوست. آغاز آن با سرزدن جنبش‌های اصلاحگری دینی در قرن شانزدهم میلادی همراه بود و پایانش، مستلزم دو جنگ جهانی و اوج‌گیری جنبش‌های استقلال‌طلبی و ضداستعماری ایران، همچون یک موجودیت سرزمینی دیرپا و یک فرهنگ کهن با یک سابقه طولانی در همزیستی اقوام مختلف، هم در آغاز این بحران سعی و تلاشی توأم با موفقیت به معنای تأسیس دولتی ایرانی و تثبیت و تحکیم موجودیتش انجام داد و هم در پایان راه طرفه آنکه در هر دوی این برهه‌ها، سعی و تلاش‌های نامبرده در تناظر با همه سعی و تلاش‌های جهانی دیگری بود که آنها نیز با هدف تحت فرمان آوردن مردم و سرزمین‌هایی که ادعای حاکمیت بر آنها را داشتند، صورت پذیرفتند.
هم تأکید و تکیه شاه اسماعیل، بنیان‌گذار سلسله صفویه بر تشیع همچون دین رسمی کشور، یعنی دین مشترک میان دولت و ملت در همین دوره در تناظر با انواع تلاش‌های همتایان اروپایی بود برای تقویت یک دین ملی و هم تبعات این تأکید که افزون بر تنش‌های دیرپای داخلی به یک رشته طولانی از جنگ و جدال‌ها میان ایران و عثمانی میدان داد که نهایتاً بیش از یک قرن بعد با امضای عهدنامه زهاب یا قصرشیرین در سال 1639 میلادی وارد یک دوره آرامش یکصدساله شد.
دورانی که به پایان حیات امپراتوری‌ها انجامید نیز بار دیگر ایران را در موقعیت دشوار حفاظت از استقلال و تمامیت ارضی‌اش قرار داد به همان صورت که بسیاری از کشورهای اروپایی نیز با چنین دشواری‌هایی روبرو شدند. رویارویی نهایی امپراتوری‌ها با هدف ترسیم مجدد نقشه قلمروهای‌شان هم فرصتی بود برای مستعمرات، اقوام و انواع و اقسام ساختارهای سیاسی کم و بیش مستقل در سراسر جهان برای برکشیدن خود در مقام دولت‌های مستقل و هم تهدیدی برای دولت‌های مستقر که ممکن بود در این رویارویی استقلال یا تمامیت ارضی یا بخشی از این هر دو را از کف بدهند. گفتمان‌های ناظر بر قدمت تاریخی، تمدن‌سازی، فرهنگ در گسترده‌ترین معنای آن، همه و همه در سرتاسر جهان به کار گرفته شدند تا از میزان آن تهدیدات کاسته شود و همزمان آن فرصت‌ها از دست نروند.
تا آنجا که این وقایع به ایران مربوط می‌شود، به‌روشنی می‌توان دید هم اهتمام مشروطه‌خواهان کشور در ایجاد پیوندی مستحکم‌تر میان پادشاه و مردم و سرزمین از طریق تأسیس مجلس شورا، هم تکاپوی نخبگان کشور در بازیابی جلوه‌های تمدنی ایران باستان و هم کوشش سیاست‌مداران برای گسترش زبان فارسی همچون محملی برای پیوند فرهنگی مردم، همه و همه در راستای کاهش همان تهدیدها به شمار می‌روند. اکنون بدان صورت که در این کتاب توضیح داده شده، این تلاش و تکاپوها در دو دوره نامبرده به تبیین دو انگاره از «وطن» انجامیدند که یکی برگرفته از تخیل مکان در اندیشه اسلامی یا اندیشه تشیع است و دیگری برگرفته از اندیشه ایران باستان و هر دو مؤید شکل‌دهی به هویت ملی در ایران.
روایت هویتی حکایت پیچیده‌ای از مردم یا یک گروه فرهنگی است. این مفهوم مردم، مکان‌ها، اتفاقات و دیگر حکایات و افسانه‌های کوچک‌تر را در ساختاری روایی کنار هم می‌آورد آنگونه گه برای مردم آشنا باشند و به واسطه آن، خود را در غالب گروه همچون ما باز می‌شناسند. روایت هویتی، بازتنظیم شاعرانه اتفاقات گذشته است چنانکه معانی با نکات جدیدی به شکل حقیقی، آن اتفاقات افزوده می‌شوند. بهترین نمونه چنین نظم شاعرانه‌ای، توضیحی است غایت‌شناسانه: تحمیل «انگاره‌های آغاز، میانه و پایان که حاصل تجربه نیستند» بر مجموعه‌ای از اتفاقات. روایت‌های هویتی از یک سنت تاریخی-فرهنگی سرچشمه می‌گیرند که ممکن است در غالب حکایت یا تمثیل بدان‌ها متوسل شد و در تولید هویت‌ها و سیاست‌های هویتی آنها را گنجانید. به وسیله ترکیبی از ابزار گوناگون آیین‌هایی به طور خاص طراحی شده‌اند و نمادهای مادی و محل‌هایی که در آنها مراسم‌های آیینی اجرا می‌شوند تحقق می‌یابند. آنها به همان اندازه که ابزار تلقین باورهای رسمی از سوی دولت‌ها هستند به همان اندازه هم مبنای ادعای اصالت و مشروعیت سیاسی برای مردم هستند.
کتاب «شکل‌دهی به هویت ملی در ایران: انگاره وطن برگرفته از تخیل مکان در اندیشه‌های اسلام و ایران باستان» تالیف علی مظفری با ترجمه علی رفاهی در 335 صفحه و شمارگان 77 نسخه از سوی انتشارات شیرازه کتاب ما منتشر شد.
نظر شما