به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، «تاریخ» همیشه برای مخاطبان عام جذاب بوده و هست و یکی از موضوعاتی که همواره طی سال‌های گذشته برای کتابخوانان در الویت قرار داشته موضوعات تاریخی است. برای جامعه دانشگاهی و اهل قلم هم کتاب‌های تاریخی جایگاه والایی دارد، اما اهل تاریخ بیشتر کتاب‌ها‌ی تاریخی را می‌پسندند که دربردارنده پژوهشی نو و تازه باشد.

تاریخ معاصر ایران و دوره پهلوی به دلیل نزدیکی زمانی که با ما دارد، شاید بیشتر برای مخاطب جذاب باشد؛ مانند خاطرات درباریان و یا همسران شاه که بسیار مورد توجه مردم قرار می‌گیرد. کتاب‌هایی هم که در این باره منتشر می‌شود نام‌های فریبنده‌ای دارد و مخاطب را به سمت خود می‌کشد اما در بیشتر مواقع می‌بینیم که محتوای آن با نادرستی‌هایی بسیاری همراه است.

بر اساس داده‌های بانک اطلاعات موسسه خانه کتاب، در بازه زمانی یکسال گذشته کتاب‌های بسیاری در حوزه تاریخ منتشر شده و برخی از آن‌ها بازچاپ شده است. البته شمار کتاب‌هایی که برپایه اسناد و مدارک تاریخی، متن‌های پیشینیان و شیوه‌های نوین پژوهش تاریخی نوشته شده باشد، اندک است و برخی از کتاب‌ها نیز جز تکرار چندباره نوشته‌های دیگران، رونویسی و چسب و قیچی کردن از کتاب‌های گوناگون نیست. در این گزارش به برخی از کتاب‌های حوزه تاریخ معاصر ایران و جهان و دوره پهلوی پرداخته شده که چاپ نخست آن‌ها در یکسال گذشته مورد توجه اهل تاریخ بوده است.



تاریخ مجالس مشروطه: نگاهی به فراز و فرود مجلس شورای ملی از مشروطه تا انقلاب اسلامی نويسنده: اندیشکده برهان، ناشر: دیدمان 
کتاب تاریخ مجالس مشروطه با موضوع نگاهی به فرازوفرود مجلس شورای ملی از مشروطه تا انقلاب اسلامی منتشر شده است. این کتاب که از مجموعه کتاب‌های پژوهش تاریخی است در ۸۰ صفحه و در دو فصل گردآوری شده است. «قانون اساسی مشروطه و مجلس قاجاری» و «مجلس پهلوی» عناوین فصل‌های ۲ گانه این کتاب هستند.

ایران از زمان مشروطیت تا پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، فرازونشیب‌های فراوانی را پشت سر نهاده است. بخشی از این فرازونشیب‌ها مربوط به تلاش ابرقدرت‌های جهانی بر مقابله و نفوذ در جامعه و دولت ماست. مجلس کشور ما تا چه‌اندازه در این زمینه، موفق عمل کرده است؟ آیا توانسته مقابل نفوذ خارجی بایستد؟ این کتاب نشان می‌دهد که قانون اساسی مشروطه و به‌تبع آن، مجلسی که از این قانون اساسی برآمده، نتوانسته است آن‌گونه که بایدوشاید، ایران را در مقابل آسیب‌های استبدادی داخلی و خارجی، حفظ کند.



جلد دوم «تاریخ جمهوری ارمنستان» نويسنده: ریچاردجی و هوانیسیان، مترجم: آتوسا سمیعی، ناشر: نشانه
این کتاب شامل نیمه 1919 م. تا میانه 1920 م. است (از زمان امضای پیمان صلح ورسای در ژوئن 1919 م.) که بر گسترش فعالیت‌های داخلی و خارجی ارمنستان و نفوذ فزاینده ترکیه ناسیونالیست، روسیه شوروی و گروه‌های کمونیست محلی قفقاز نظر دارد. سرانجام در دومین سالگرد جمهوری، به نظر می‌رسید، کنفرانس صلح پاریس در قبال استقلال ارمنی‌ها موضعی قاطع اتخاذ کند اما از سوی دیگر، تهدیدات داخلی و خارجی که حکومت ضعیف را آماج خود قرار داده بودند، بیش از هر چیز دیگر نگران‌کننده بود.

این جلد از کتاب تا به رسمیت شناخته شده جمهوری‌های ماوراء قفقاز از سوی نیروهای متفق و گشایش کنفرانس لندن در امور خاور نزدیک، در اوایل سال 1920 را مورد بررسی قرار می‌دهد. این مجلد شامل اوضاع داخلی قفقاز، رخدادهای ارمنستان، از زمان اعلام ارمنستان متحد در ماه مه 1919 تا آغاز دومین جلسه پارلمان به تاریخ فوریه 1920 است. دگرگونی‌های پدیدآمده طی آن چند ماه با اهمیت و تا حدی مؤثر بودند اما همچنان‌که جمهوری تحولی بنیانی می‌یافت، آینده ملت ارمنی بار دیگر به مخاطره افتاد، به‌ویژه به دلیل عدول نیروهای متفق و هم‌پیمان از بیانیه‌های مکرر خود مبنی بر جدایی کامل ایالات ارمنی از امپراتوری ترکیه و ایجاد کشور ارمنی نیرومند و متحد که ارمنستان روسیه (شرقی) و ارمنستان ترکیه (غربی) را به هم پیوند می‌داد.
 


«تاریخ جنگل» نويسنده: صادق مهرنوش، گردآورنده: محمد کلهر، ناشر: شیرازه کتاب ما
«تاریخ جنگل» صادق مهرنوش یکی از اولین تلاش‌هایی است که بعد از سقوط حکومت رضاشاه در شهریور 1320 و بازشدن فضای فکری و سیاسی کشور برای ثبت جوانبی چند از آن واقعه مهم تاریخی به عمل آمد. اما با وجود این فضل تقدم، «تاریخ جنگل» صادق مهرنوش در تاریخ‌نگارش نهضت جنگل که به تدریج یکی از حوزه‌های درخور توجه مباحث مطرح در تاریخ مهاجر ایران تبدیل شد، جایگاه شناخته‌شده‌ای نیافت.

این کتاب در دو بخش سامان یافته است. بخش نخست شامل سهم و نقش مهرنوش در تاریخ‌نگاری جنبش جنگل است. در این بخش کوشش شده تا ضمن بررسی چگونگی پیدایش تاریخ‌نگاری جنبش جنگل، چرایی سهم و نقش اندک مهرنوش در تاریخ‌نگاری پیش‌گفته مورد بررسی و نقد قرار گیرد. از این‌رو ابتدا به نقد درونی راوی و سپس به نقد درونی روایت مهرنوش پرداخته شده تا ضمن آشکارشدن هدف غایی از نقل روایت مهرنوش، گفتمان اصلی موجود اما مستور در متن روایتش انکشاف یابد.

بخش دوم که بر مجلدات پنج‌گانه تاریخ مهرنوش اشتمال دارد، به توضیحات انتقادی و ویرایش متن اختصاص یافته است. در بخش انتقادی متن یا ویرایش علمی آن، افزون بر توضیح درباره اماکن و ضبط صحیح آن، سعی شده تا اسامی نادرست اشخاص با استفاده از روش تطبیقی با سایر منابع تصحیح شده، سپس مستندات تاریخی مهرنوش از روایات داستانی‌اش تفکیک شود.



«تاریخ تبریز و آذربایجان» (از ایام کهن تا سقوط قاجاریه)، نويسنده: محمد عزیزی ناشر: پژواک البرز
نخستین تحول چشمگیر در تبریز و پیرامون آن، با ورود عنصار ترک سلجوقی در قرن چهارم و پنجم شکل گرفت و از این مسیر بود که ترکان مسلمان، دین اسلام را تا قلب اروپا گسترش دادند و بدینسان پایه‌های تشکیل امپراتوری عثمانی در ادوار بعدی نهاده شد. تبریز در مقاطعی از تاریخ، مانند دوره حکومت ایلخانان به اوج شکوه و رونق خود رسیده بود به طوری که برخی از صحب‌نظران با توجه به دوره قرون وسطی و سلطه تاریکی بر جهان غرب در قرن سیزدهم میلادی از این شهر به عنوان قلب فرهنگ و تمدن دنیای آن روز یاد کرده‌اند.
مطالب این کتاب با توجه به نقش محوری و انکارناپذیر شهر تبریز در تحولات تاریخی آذربایجان، در شعبه بنیاد ایران‌شناسی مطالعه و گردآوری شده و مشتمل بر رویدادها، حوادث تاریخی و شرحی بر پیدایش و تکوین حکومت‌ها و شخصیت‌های تاثیرگذار در تحولات منطقه، از دوران باستان تا اواخر دوره قاجار است که از 211 منبع و ماخذ معتبر و کمیاب گردآوری شده است.



«تاریخ اروپای مدرن» نويسنده: تی. سی. دبلیو بلنینگ، مترجم: ابراهیم عامل‌محرابی، ناشر: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
این کتاب در یازده فصل به قلم یازده نویسنده و مورخ برجسته به‌رشته‌تحریر درآمده است، شرحی خواندنی و معتبر از تاریخ پرتلاطم اروپا از انقلاب فرانسه در اواخر سده هجدهم تا زمان معاصر فراهم می‌آورد. در هریک از فصل‌های کتاب، بعدی از ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی اروپای مدرن از دیدگاه تغییرات و پیوستگی و نیز از منظر انقلابی‌گری و ثبات به تصویر کشیده شده است.

سوژه‌گرایی انقلاب رمانتیک به عنوان بخشی از یک فرایند بزرگ‌تر که شامل فروپاشی کلی بدیهیات مسلم اروپای لیبرال می‌شد، در اواخر قرن، جانی دوباره یافت و تاریخ سیاسی تاسف‌بار اروپا در فاصله میان دو جنگ با طالع اقتصادی‌اش که به همان اندازه آشفته بود، ارتباطی تنگاتنگ داشت. اروپاییان مدرن نه تنها قاره خود بلکه جهان را دگرگون ساختند، پای پیروزمندی در میان نیست بلکه عکس آن صادق است. ایشان آنچه نمی‌توانستند مستقیما زیر سلطه خود درآورند، به شیوه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به بند می‌کشیدند چیزی که گاه به عنوان «آمریکایی شدن» جهان توصیف می‌شود، به دست اروپاییانی محقق شد که آمریکای شمالی را به تسخیر خویش درآورده و اکثر بومیان آن را از بین برده بودند. ریشه اروپایی فرهنگی که بعد با موفقیتی خیره‌کننده در قرن بیستم از آمریکا به خارج صادر شد.




«تاریخ آریستاکس» (سده‌ی یازدهم میلادی)، نويسنده: آریستاکس لاستی‌ورتسی، مترجم: گارون سارکسیان، ناشر: نائیری
آریستاکس لاستیورتسی تاریخ‌نگار و روحانی برجسته ارمنی سده یازدهم میلادی است. این سده برای تاریخ ایران، ارمنستان و خاور میانه اهمیتی ویژه دارد. زیرا رویدادهای این سده چهره قومی و سیاسی منطقه را به سود ترکان مهاجر دگرگون کرد. این کتاب به شماری از این رویدادهای مهم می‌پردازد. لاستیورتسی تنها مورخ ارمنی است که بسیاری از رویدادها را به چشم خود دیده است. اهمیت آریستاکس در همین موضوع است.

تاریخ آریستاکس دارای چاپ‌ها و ترجمه‌های گوناگون است. متن اصلی ارمنی آن نخستین‌بار در سال 1844 در ونیز به چاپ رسید. این متن دوبار پس از آن در سال‌های 1911 در ونیز و 1912 در تفلیس بازچاپ شد. متن انتقادی و اصلاح شده این اثر به کوشش کارن یوزباشیان با مقایسه و برابری 10 نسخه قدیمی در سال 1963 در ایروان به چاپ رسید. این کتاب دوبار به زبان ارمنی نوین ترجمه شده است، یک‌بار در سال 1893 به دست کشیش میناس طرپتروسیان که در شهر آلکساندرپل ارمنستان چاپ شد و باری دیگر در سال 1971 به دست وارگن گئورگیان در شهر ایروان به چاپ رسید. تاریخ آریستاکس تاکنون به زبان‌های فرانسه، روسی، انگلیسی و گرجی ترجمه شده است.




«برگ‌هایی از تاریخ مناسبات روسیه و ایران» (پایان سده‌ی نوزدهم و آغاز سده‌ی بیستم: روایتی از تاریخ‌نگاری شوروی)، نويسنده: بهرام‌الدین منانف، مترجملن: تورج اتابکی، نجم کاویانی، خلیل وداد، ويراستار:حسن مرتضوی، ناشر: چشمه
پیوستگی استعماری آسیای میانه در نیمه دوم قرن نوزدهم به امپراتوری روسیه، به معنای پایان طمع سیری‌ناپذیر این امپراتوری برای گسترش سلطه سیاسی و اقتصادی‌اش بر سرزمین‌های دیگر نبود. سرمایه‌داری روی به گسترش تزاری، با بهره‌بری بی حد و مرز از منابع طبیعی غنی آسیای میانه، به شمال ایران و افغانستان روی نهاد تا این سرزمین‌ها را به سپهر نفوذ اقتصادی و سیاسی خود بکشاند.

در پی اشغال قازان در سال 1552 م بیش از 200 سالی به درازا کشید تا امپراتوری تزاری بتواند به گسترش سرزمینی‌اش در شرق و غرب دریای خزر برسد. جنگ‌های ایران و روسیه در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی که به امضای دو قرارداد گلستان و ترکمنچای انجامید، غرب دریای خزر را یکسره از دست ایران به در آورد. شرق دریای خزر با سه خانات خوقند و خیوه و بخارا، اما همچنان از سلطه امپراتوری تزاری بیرون بود تا نیمه دوم قرن نوزدهم رسید.

پیوست استعماری آسیای میانه به امپراتوری روسیه اما پایان طمع سیری‌ناپذیر این امپراتوری برای گسترش سلطه سیاسی و اقتصادی اش بر سرزمین‌های دیگر نبود. در جنوب آسیای میانه، اینک این شمال ایران و افغانستان بود که قرار بود به قلمرو منفعت اقتصادی و سیاسی امپراتوری روسیه بپیوندد. بهرام الدین صلاح الدینویچ منانف در پژوهشی که اینک ترجمه‌اش ارائه می‌شود، کارنامه‌ای از تلاش آرام اما پیوسته امپراتوری تزاری برای نفوذ اقتصادی و سیاسی در جنوب مرزهای استعماری‌اش را به دست می‌دهد.



«آموزش و پرورش اقلیت‌های دینی از مشروطه تا پایان حکومت پهلوی اول» نوشته: آمنه شاهمرادی، ناشر: مورخان
تاریخ ایران همواره شاهد حضور گروه‌های مختلف در کنار اکثریت مسلمان بوده است. برجسته‌ترین آنها زرتشتی‌ها، ارمنیان و یهودی‌ها بودند. این گروه‌ها در جامعه اسلامی که همواره دین یکی از عناصر مهم سیاست و اجتماع بوده است، در اقلیت بودند. همچنین در تاریخ ایران اسلامی، تحولات زیادی را پشت سر گذاشته‌اند. با برقراری نظام مشروطه، تمام افراد جامعه ـ صرف‌نظر از مذهب ـ در برابر قانون اساسی برابر شمرده شدند.

این آغازی برای تحول زندگی اقلیت‌ها در ایران بود. با وجود اینکه اقلیت‌های ایرانی جمعیت کمی داشتند، اما به عنوان شهروندان ایرانی در نظر گرفته می‌شدند و نقش مهمی را در تحولات فرهنگی و آموزشی ایفا کردند. در این دوره، آموزش سنتی پاسخگوی جامعه نبود؛ بنابراین بسیاری از گروه‌های دینی و ملی به فراگیری آموزش نوین توجه نمودند. برهه زمانی مشروطه تا پایان حکومت پهلوی اول، از این‌رو برای این موضوع انتخاب شده که دوره حساسی در تاریخ ایران محسوب می‌شود. در این دوران، ایران به‌تدریح از سنت فاصله گرفت و به مدرنیته نزدیک شد.



«اندیشه و سیاست در ایران قاجار» (دو جلدی) نوشته: غلامحسین زرگری‌نژاد، ناشر: نگارستان اندیشه
کوشش عمده غلامحسین زرگری‌نژاد در «اندیشه و سیاست در ایران قاجار» بر آن بوده است تا در پرتو مراجعه به دست‌اول‌ترین مدارک و آثار خطی و چاپ سنگی، بخشی از تاریخ اندیشه سیاسی عصر قاجار و تحولات آن معرفی شود. این دفتر شامل آراء و اندیشه‌های سیاسی در دوره قاجار از روزگار عباس میرزا تا عصر مشروطه است. جلد نخست کتاب پس از مقدمه درآمدی بر برخی موانع توسعه سیاسی و اجتماعی در تاریخ ایران آمده است. سپس بخش اول با نام دولتمردان اصلاح‌طلب در چهار فصل به عباس میرزا و تلاش برای «بنای نظام جدید»، میرزا بزرگ بانی خیالات ترقی‌خواهی عباس میرزا، امیرکبیر و تجدید خیالات مکتب ترقی‌خواه تبریز و تحولات ساخت قدرت، اعمال حاکمیت و تکوین نهادهای سیاسی و حکومت جدید پرداخته شده است.

بخش دوم کتاب نیز با نام اندرزنامه‌نویسان دوره قاجار در 12 فصل روضه‌الانوار عباسی، اندرزها و اندیشه‌های سیاسی سیدجعفر کشفی دارابی، اندیشه‌ها، عقاید و اندرزهای سیاسی رستم الحکماء، اندیشه‌ها و اندرزهای سیاسی در خصایل الملوک شهرخواستی، اندیشه‌ها و اندرزهای سیاسی حاج نصرالله دماوندی، ساوجی تأکید بر سلطنت دینی و عدالت برای حصول به اعتدال تمدنی، حکیم ذوفنون و نکوهش از وزارت منفرده خان نوری،‌ اندیشه‌ها و اندرزهای سیاسی در احکام المدن کرمانشاهی، میرزا محمد نائینی و اندیشه وجوب مشروعیت سلطنت ناصری، رساله در منافع وجود سلطان و مقصود از آزادی و حریت، ذوالریاستین، اعتقاد به وجوب و ضرورت دعای شاهنشاه و موسوی و تفسیر اجازه‌داری از جمهوریت آمده است.

بخش سوم کتاب نیز با عنوان اندیشه‌های سیاسی علمای دوره قاجار در 10 فصل به اندیشه‌ها و آراء میرزای قمی در فقه سیاسی او، اندیشه‌ها و آراء سیاسی کاشف الغطاء، اندیشه‌ها و عقاید سیاسی ملااحمد نراقی، شفتی منازعه با محمدشاه و هوشیاری در مقابل تهدیدات خارجی، صاحب جواهر، تأکید بر ولایت قضا، شیخ مرتضی انصاری وارستگی در زندگی و تنزه‌طلبی در سیاست، اندیشه‌ها و آراء سیاسی میرزای شیرازی، سیدجمال الدین اسدآبادی تلاش برای اقتدار مسلمانان با وحدت اسلامی، اندیشه‌های سیاسی شیخ الرئیس و نظام العلماء تبریزی در دلهره هرج و مرج و تذبذب میان حقوق سلطنت و فلسفه سیاسی شریعت پرداخته شده است.



«آذربایجان در موج خیز تاریخ» (نگاهی به مباحث ملیون ایران و جراید باکو در تغییر نام اران به آذربایجان 1298-1296 شمسی، مقدمه: کاوه بیات، ناشر: شیرازه کتاب ما
یکی از تحولات مهم و جالب این دوره رشد و توسعه سریع‌گرایی و تحت‌الشعاع قرار گرفتن «آذریسم» بود. از نظر ایلچی‌بیگ رهبر جبهه خلق، که در فاصله تابستان 1371 تا پاییز 1372 حکومت باکو را در دست داشت، «ترکیسم» می‌بایست در کنار «اسلامیسم» و «مدرنیته» سه رکن عمده جهان‌بینی جمهوری آذربایجان را تشکیل دهد و اقداماتی چون ترکی خواندن زبان رایج به جای «آذر» که در زمان او به تصویب رسید، گامی بود در این جهت. یکی از نخستین نتایج این دگرگونی بروز موج وسیعی از تنش‌های قومی و ملی بود.

موضوع اين کتاب، بررسي علل تغيير نام مناطق جنوبی قفقاز به جمهوری آذربايجان است. کتاب حاضر، تلاشی است در راستای تبيين و بررسی علت تغيير نام مناطق جنوبی قفقاز که از ديرباز به آلبانيای قفقاز، ارّان‌ و بعدها خان‌نشين‌های گنجه و باکو و شيروان شهرت به جمهوری آذربايجان داشته‌اند. نگارنده، همچنين به تشريح واکنش ميليون ايراني در قبال اين رخداد پرداخته و برخی اهداف سياسی نهفته در اين امر را برشمرده است. ازجمله عناوين مباحث مندرج در کتاب، مي‌توان به اين موارد اشاره کرد: مختاريت آذربايجان يا ماليخوليای کميته مساوات قفقاز؛ حق‌شکنی کميته مساوات قفقاز؛ جريان سياسی بين مسلمانان؛ آذربايجان و ايران؛ قضاوت تاريخی ايران آذربايجان؛ و پان نورانيزم، آذربايجان قفقاز، يا راه ترکستان.



«اقلیت و اکثریت» (تاریخ شفاهی، زندگی و آثار فرهنگ مهر)گردآورنده: محمدحسین منظورالاجداد، به‌اهتمام: حسین دهباشی، مترجم: علیرضا شکوهی، ناشر: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
کتاب «اقلیت و اکثریت» پنجمین عنوان از مجموعه «تاریخ شفاهی» است که به حیات روزمره، اندیشه‌ای و اجتماعی دکتر فرهنگ مهر (1302 ـ 1396) استاد بازنشسته روابط بین‌الملل دانشگاه بوستون، معاون اقتصادی در زمان نخست وزیری امیرعباس هویدا، از افراد مؤثر در وزارت نفت و وزارت دارائی، رئیس دانشگاه شیراز (پهلوی سابق) و رئیس انجمن زرتشتیان ایران اختصاص دارد. اين كتاب مشتمل بر خاطرات دكتر «فرهنگ مهر»، استاد بازنشسته روابط بين‌الملل دانشگاه بوستون، معاون اسبق نخست‌وزيري و رئيس دانشگاه پهلوي سابق است كه در قالب مصاحبه ارائه شده است. در اين خاطرات به مباحثي چون «وضعيت زرتشتيان در ايران»، «تفاوت‌هاي سلطنت محمدرضا شاه و رضا شاه»، «همكاري برخي از وزراي ايران با دولت امريكا»، «تشكيل حزب رستاخيز»، «فساد دستگاه شاهنشاهي»، «شرايط فروپاشي نظام شاهنشاهي و وقوع انقلاب اسلامی» و... پرداخته شده است.

این کتاب روایت دست‌اولی از وضعیت زرتشتیان در ایران، تفاوت سلطنت محمدرضا و پدرش، تصمیمات خلق‌الساعه شاه و طرح‌های فرمایشی و خارج از برنامه او به دولت، فساد دستگاه شاهنشاهی در سطوح بالا، وضعیت آموزش عالی کشور و دانشگاه پهلوی و... ارائه می‌دهد و در کل به تجزیه و تحلیل شرایطی که به فروپاشی نظام شاهنشاهی و وقوع انقلاب اسلامی انجامید می‌پردازد.

فرهنگ مهر یکی از شناخته‌شده‌ترین زرتشتیان ایران است که سوابقی همچون نمایندگی ایران در سازمان اوپک، معاون نخست وزیر، رئیس دانشگاه شیراز و البته ریاست انجمن زرتشتیان تهران را بر عهده داشت. او که در سن ۹۴ سالگی و بر اثر بیماری در کالیفرنیا آمریکا درگذشت، فرزند مهربان مهر و متولد ۱۳۰۲ بود. برادرش بوذرجمهر مهر آخرین نماینده زرتشتیان در مجلس شورای ملی بود و پدرش مهربان مهر نیز دستیار ارباب کیخسرو شاهرخ بوده است.