به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست نقد و بررسی «شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی/ کتیبه‌های صحن انقلاب» بعد از ظهر چهارشنبه، سوم آبان ماه با حضور مهدی صحراگرد،نویسنده کتاب، مهدی گلچین عارفی، مورخ، مهدی مکی‌نژاد، دکترای پژوهش و هنر، تاریخ و هنر و کتیبه‌شناسی و ولی‌الله کاووسی، دکترای تاریخ هنر در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب برگزار شد.
 
مهدی صحرا‌گرد، نویسنده اثر ضمن تشکر از میهمانان نشست گفت: این کتاب ششمین جلد از مجموعه کتاب‌هایی با عنوان کلی شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی است که هدف آن انتشار تصاویر و مشخصات دقیق از برخی آثار در مجموعه آستان قدس است. علت آن هم این است که دسترسی به آثاری که در مجموعه آستان قدس است، برای پژوهشگران کمی مشکل است. هم به خاطر رویکرد محوری که آستان قدس دارد و هم به لحاظ تعداد زیاد این آثار که شناسایی شاهکارها، معمولا با مشکلاتی مواجه است.
 
وی ضمن بیان اینکه این پروژه از سال 1388 با همت موسسه‌ی آفرینش‌های هنری آستان قدس آغاز شده، افزود: تا به حال شش جلد از این مجموعه منتشر شده و دو جلد هم در حال گذراندن مراحل نهایی است. بخش کتیبه‌های این مجموعه که در سه جلد پیش‌بینی شده بود، تحت نگارش است. تحقیق این آثار با بنده بوده و جلد اول مربوط به کتیبه های مسجد گوهرشاد است که در سال 1392 منتشر شد و جلد دوم، کتیبه های صحت عتیق است که کتابی است که امروز درباره آن سخن خواهیم گفت.
 
نویسنده کتاب «شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی/ کتیبه‌های صحن انقلاب»، نبود الگوی خوب برای معرفی کتیبه‌های یک مجموعه یا یک بنای خاص را، از مسائل این کتاب برای خود دانست و عنوان کرد: ما در مورد کتیبه نگاری، منابع متعدد و زیاد غربی و داخلی داریم اما همیشه رویکرد آن‌ها تاریخی و معماری بوده است. درباره اینکه کتیبه ها به عنوان یک اثر هنری، چه‌طور باید مطالعه و معرفی شوند و در معرفی آن‌ها به چه نکاتی درباره این کتیبه‌ها، پرداخته شود؛ الگوی روشن و مشخصی وجود نداشت و من از همان اول با چالش نبود الگو مواجه بودم، بنابراین سعی کردم خودم الگویی طراحی کنم و براساس همان الگو پیش بروم.
 
صحراگرد در رابطه با طبقه‌بندی مجلد‌های این مجموعه اضافه کرد: در جلد اول سعی کردم یک تقسیم‌بندی ابتدایی برای انواع کتیبه‌ها به لحاظ رابطه‌شان با بنا، به لحاظ کیفیت خط و همین طور یک معیاری هم برای ارزیابی کیفیت خط کتیبه ارائه می‌شود که در آن جلد کار مخصوص مسجد گوهرشاد بود اما در جلد دوم که جلد حاضر است، سعی کردم طبقه‌بندی و گونه شناسی کتیبه‌ها را هم گسترش دهم. بحث دیگری که در مطالعه این کتیبه ها مورد توجه بوده است، چگونگی ارزیابی خط کتیبه است که در این هم معیار روشنی نداشتیم و من هم در کتاب گوهرشاد و هم در این کتاب، بر اساس اصول خوشنویسی و تطبیق آن‌ها با مسائل کتیبه‌نویسی، تعدادی از اصول اصلی که در ارزیابی خط کتیبه مهم است را استخراج کردم و در بخش شکل حروف و متن که مربوط به ترکیب باشد، دسته‌بندی کرده و سعی کردیم همه‌ی کتیبه‌ها را از چنین منظری نگاه کنم و در نهایت بتوانم یک ارزیابی یکسانی از همه کتاب‌ها داشته باشم.
 
وی در از تصویرگری کتاب یاد کرد و گفت: کتاب مقداری تصویر محور شده است، چون هدف کارفرما یعنی موسسه‌ی آفرینش هنری آستان قدس، تهیه کتاب‌هایی با تصاویر خوش کیفیت بود که مورد استفاده دیگر محققان هم قرار گیرد و هدف این است که علاوه بر تصاویری که در پژوهش خود کتاب مورد استفاده قرار گرفته است، قابلیت استفاده برای دیگران هم داشته باشد و در واقع یک آلبوم تصویری هم در کنار بخش پژوهشی باشد.
 
نویسنده کتاب به مشکلات پیش رو در نوشتن این قبیل آثار اشاره کرد و عنوان کرد: مشکلی که خود من در طول این کار داشتم، بحث منابع دست اول به جزء منابع معمولی که همه می‌شناسیم، بود. منابعی به نام اسناد داریم که به تازگی روی آن‌ها کار می‌شود که بحث استفاده از این اسناد و بازخوانی این اطلاعات، مشکلات فراوانی داشت. تمامی عکس‌های کتاب توسط عکاس، به صورت تخصصی و با دوربین حرفه‌ای انجام شد، اما یک قسمت‌هایی از بنا مثل کتیبه‌های دور گنبد به دلایل فنی امکان عکس‌برداری نداشت که به نظر خودم از این جهت کار یک کاستی‌هایی داشت.
 
جای چنین کتاب‌هایی در مجموعه پژوهش‌های ایران بسیار خالی بود
مهدی مکی نژاد از مهمانان این نشست، ضمن تشکر از نویسنده اثر به خاطر تلاش‌هایی که داشته، بیان کرد: جای چنین کتاب‌هایی در مجموعه پژوهش‌های ایران بسیار خالی بود. حقیقتا شاید منحصر به فردترین بناهای ایران، مجموعه‌های مذهبی و بفاع متبرکه و علی‌الخصوص حرم حضرت رضا (ع) است که واقعا در این زمینه منحصر به فرد است. بایستی بخش جداگانه‌ای راجع به این بناها، مخصوصا در معماری ایرانی، تعریف شود. خاصیتی که این بناها دارند این است که دارای یک تداوم تاریخی هستند و در طول دوره‌های تاریخی همیشه دستخوش تغییرات شده‌اند. این بناها از آن دست بناهایی هستند که تمامی ندارند و در نتیجه اهمیت چنین کتیبه‌هایی این است که تغییر و تحولات و آنچه که بر بناها گذشته است را ثبت می‌کند.

 
وی اضافه کرد: نویسنده این کتاب خیلی خوب توانسته این روند تغییر و تحول را دنبال کندو به صورت ریز این کتیبه‌ها را مورد نظر قرار دهد. هرچند که در بحث تزئینات در معماری و کتیبه‌ها ما در ابتدای کار هستیم ولی به هر جهت این کتاب می‌تواند مقدمه‌ای برای پژوهش‌های خیلی خوب باشد، مخصوصا که ما در این زمینه روش پژوهشی هم نداشته‌ایم. درمورد اهمیت این بناها هرچه که بگوییم باز هم کم است. در طول تاریخ بهترین هنرمندان، از بهترین مواد در این بناها به کار برده‌اند و جالب است که نام خیلی از آن‌ها هم نیست، به جزء همین کتاب  که بخشی از این هنرمندان را استخراج کرده که این یک قدردانی از تلاش گذشته‌ها و هنرمندان محسوب می‌شود.
 
مکی‌نژاد در رابطه با ویژگی‌های کتاب عنوان کرد: مهم‌ترین مسئله‌ای که من در کلیات کتاب دیدم، این است که کتاب انسجام خیلی خوبی دارد. چون روی یک صحن متمرکز شده است، در نتیجه از پراکنده گویی دور شده است. ولی بازهم جا داشت که تحلیل‌های اضافی راجع به کتیبه‌ها صورت گیرد. کتاب توضیحات و تصاویر خوبی دارد، اما ارجاعات آن در فصل اول و در سی، چهل صفحه اول، مقداری مطول شده است. قطع کتاب خیلی خوب است و منسجم و نفیس چاپ شده است و واقعا کتاب منحصر به فردی است.
 
انتشار این کتاب مهم‌ترین اتفاق نیم قرن اخیر آستان قدس
مهدی گلچین عارفی دیگر مهمان این نشست گفت: صحبت کردن درباره این کاری که انجام شده است، از جهتی سخت است. چون ما درباره حرم امام رضا (ع) صحبت می‌کنیم که بی‌اغراق، یکی از مهم‌ترین بناهایی است که در عالم اسلام داریم. ما در مشهد با یک کانونی مواجه هستیم که آیینه‌ی تمام نمای این فرهنگ است. دست کم از دوره غزنوی، فعالیت‌های جدی در این حرم شروع می‌شود و تا به امروز تداوم داشته است. هر کسی آمده، خشتی افزوده و از این رهگذر، نام‌ها و تاریخ‌های بسیاری بر آن مانده است. گویی این یک آئینی در زندگی ایرانیان بوده است که هر کس در توان خود کاری کند اثر خودش را بر این آیینه‌ی تمام نمای فرهنگ ایرانی بگذارد که در اینجا دو اتفاق می‌افتد، یکی اینکه برای خودش کاری می‌کند و نام خودش را حفظ می‌کند. و دوم اینکه نقش خود را در این فرهنگ ایفا می‌کند. و کار مهم آقای صحراگرد این است که وی یک خشت دیگر بر این بنا افزوده است.
 
این مورخ افزود: به نظر من مهم‌ترین کاری که در سی سال گذشته یا نیم قرن اخیر در این مجموعه شده، انتشار این کتاب است. یعنی این کتاب ما و فردی از نسل ما را در سلسله کسانی قرار می‌دهد که همتی کرده‌ و تعهد خودشان را به آن حضرت نشان داده‌اند و ما می‌توانیم سربلند باشیم که همه ما در آن امر کاری کرده‌ایم.

 

مولف این کتاب به ما کم فروشی نمی‌کند
ولی‌الله کاووسی از دیگر مهمانان این نشست نیز گفت: آنچه که از نظر من در کار صحراگرد در این کتاب مهم است، انسجام است. یعنی ما با یک پژوهش منسجم در مورد مجموعه امام رضا (ع) روبه رو هستیم. بدین جهت که نویسنده با پاره‌ی اطلاعات موجود، دانش و تخصص حرفه‌ای خود را به کار گرفته است تا اجزای این کتاب را کنار هم بچیند.ردر واقع مهم‌ترین کاری که وی در این کتاب کرده، این است که که دست مخاطب ناآگاه و نا متخصص و حتی متخصص را می‌گیرد و با اجزای مجموعه امام رضا (ع) و در این کتاب با صحن عتیق آشنا می‌کند و یک معیاری برای چگونه نگاه کردن به این مجموعه را به دستش می‌دهد.
 
وی درباره فضای کتاب اضافه کرد: صحرا گرد از پاره‌های اطلاعات یک کتاب آگاهانه‌ای ساخته است. در قسمت اول ما را با تاریخچه‌ی این قسمت از بنای حرم امام رضا (ع) آشنا می‌کند. یعنی اینکه از اطلاعات منابع موجود بهره می‌برد که نشان دهد مجموعه صحن عتیق چگونه آفریده شده است. در گام بعدی یک قدم جلوتر می‌رود و ما را با همین قسمت آشنا می‌کند. یعنی بعد از اطلاعات کلی، یک سری اطلاعات جزئی می‌دهد. صحراگرد در این کتاب چگونگی گردش نگاه را به ما یاد می‌دهد و بعد از این سطح، لایه‌ی بعدی این کتاب، توجه دادن ما به قطعات کتیبه‌ها است. گام بعدی، آشنا ساختن ما با ظرایف خوشنویسی این کارها است که صحراگرد در این کتاب با معیارهای سنتی خوشنویسی و تخصص شخصی‌اش در شناخت ظرایف خط، به ما نشان می‌دهد که چگونه باید به این‌ها نگاه کرد.
 
کاووسی در ادامه عنوان کرد: مولف این کتاب به ما کم فروشی نمی‌کند، پرحرفی هم نمی‌کند. به آنچه در حافظه دارد و یک پژوهشگر حرفه‌ای باید به آن اتکا کند، تکیه می‌کند. یعنی هم از منابع در خدمت کارش بهره می‌گیرد و هم از دانش تخصصی و ظرفیت‌هایش در خدمت پیشبرد نام این کتاب، استفاده می‌کند.